Kur lulëzojnë bimët e patates, fushat duken sikur janë plot me yje të purpurt. Mesa duket Marie Antoinette-s i kanë pëlqyer aq shumë lulet, saqë i ka vënë në flokë.
Ato i vendosi edhe bashkëshorti i saj, mbreti Louis XVI i Francës, duke filluar një trend në mesin e aristokracisë franceze për të dekoruar rrobat e tyre me lule patate. Ishte një përpjekje për të bindur fermerët francezë të mbjellin dhe restorantet franceze për të shërbyer këtë lloj të ri të çuditshëm ushqimi.
Sot, patatet janë kultura e pestë më e rëndësishme në botë, pas grurit, misrit, orizit dhe kallam sheqerit. Por në shekullin e XVIII-të ky zhardhok ishte një risi befasuese, për disa e frikshme, për të tjerët konfuze – pjesë e konvulsionit ekologjik global të nisur nga Christopher Columbus.
Udhëtimet e Kolombit çuan në faktin se ekosistemet e veçanta të botës përzihen papritur në një kërcim biologjik, i cili është sfondi i pjesës më të madhe të historisë që mësojmë në shkollë. Krahasuar me drithërat, zhardhokët janë në thelb më produktivë. Nëse koka e një bime gruri ose orizi rritet shumë, bima do të bjerë dhe do të thahet. Duke u rritur nën tokë, zhardhokët nuk kufizohen nga pjesa tjetër e bimës. Në vitin 2008, një fermer libanez nxori një patate që peshonte gati 12 kilogramë. Ishte më e madhe se koka e tij, shkruan smithsonianmagazine.
Shumë studiues besojnë se ardhja e patates në Evropën veriore nënkuptonte fundin e urisë. Misri, një tjetër kulturë amerikane, luajti një rol të ngjashëm, por më të vogël në Evropën Jugore. Siç ka argumentuar historiani William H. McNeill, patatja dërgoi në ngritjen e perandorive evropiane “Duke ushqyer popullsitë në rritje të shpejtë, patatja u mundësoi kombeve evropiane të vendosnin dominimin mbi pjesën më të madhe të botës midis viteve 1750 dhe 1950”.
Me fjalë të tjera, patatja nxiti ngritjen e Perëndimit.
Pelte me patate
Po kështu, pranimi i patates në Evropë dhe Amerikën e Veriut vendosi shabllonin për bujqësinë moderne – të ashtuquajturin kompleks agro-industrial. Me patatet, plehrat e parë intensive në botë – guano peruane – doli përtej Atlantikut. Dhe kur patatet u sulmuan nga një tjetër i sapoardhur – plaga e patates, fermerët në panik iu drejtuan pesticidit të parë artificial – një përbërje arseniku.
Konkurrenca për prodhimin e përzierjeve gjithnjë e më të fuqishme të arsenikut nisi industrinë moderne të pesticideve. Në vitet 1940 dhe 1950, të korrat e përmirësuara, plehra me intensitet të lartë dhe pesticidet kimike ndezën Revolucionin e Gjelbër, një shpërthim i produktivitetit bujqësor që transformoi fermat nga Illinois në Indonezi.
Merita më e madhe për zhvillimin dhe përhapjen e patates sigurisht që u takon popujve të Andeve. Duke folur gjeografikisht, Andet janë një vendlindje e pamundur për të korrat kryesore. Zinxhiri më i gjatë malor në planet formon një pengesë akulli në bregun e Paqësorit të Amerikës së Jugut, 8,800 kilometra i gjatë dhe në shumë vende më të larta se 6,000 metra. Vullkanet aktive të shpërndara përgjatë zinxhirit lidhen me defekte gjeologjike, të cilat shtyhen kundër njëri-tjetrit dhe shkaktojnë tërmete, përmbytje dhe rrëshqitje të dheut. Edhe kur vendi është sizmik i qetë, klima e Andeve është aktive.
Temperaturat në male mund të ndryshojnë me 30 gradë Celsius në disa orë, sepse ajri është shumë i hollë për të mbajtur nxehtësinë.
Një nga traditat kulturore më të mëdha botërore doli nga ky terren jopremtues. Ndërsa egjiptianët po ndërtonin piramidat, Andet po ndërtonin tempujt e tyre monumentalë dhe sheshet ceremoniale. Për mijëra vjet, popujt grindavec kanë luftuar për pushtet nga Ekuadori në Kilin verior. Më të famshmit sot janë inkasit, të cilët morën pjesën më të madhe të Andeve në një pushtim të dhunshëm, ndërtuan autostrada të mëdha dhe qytete që shkëlqenin me ar, dhe më pas u shembën për shkak të sëmundjes spanjolle dhe ushtarëve spanjollë. Kulturat malore ishin jashtëzakonisht të ndryshme nga njëra-tjetra, por të gjitha ushqeheshin me kultura tuberoze dhe rrënjë, më e rëndësishmja prej të cilave ishte patatja.
Patate të egra
Patatet e egra janë të mbushura me solaninë dhe domatinë, përbërës helmues që besohet se mbrojnë bimët nga sulmet e organizmave të rrezikshëm si kërpudhat, bakteret dhe njerëzit. Gatimi shpesh thyen mbrojtje të tilla kimike, por solanina dhe domatina nuk ndikohen nga nxehtësia.
Toksinat ngjiten në grimcat e imta të argjilës në stomakun e kafshës, duke kaluar nëpër sistemin tretës pa e ndikuar atë. Duke imituar këtë proces, popujt malësorë me sa duket mësuan të zhysin patatet e egra në një “salcë” të bërë nga balta dhe uji. Ata përfundimisht edukuan patate më pak helmuese, megjithëse disa nga varietetet e vjetra, helmuese mbetën të njohura për shkak të rezistencës së tyre ndaj ngricave. Pluhuri i argjilës shitet ende në tregjet peruane dhe boliviane si shtesë për patatet, transmeton Telegrafi.
Edhe sot, disa fshatarë Ande përgatisin patatet në të njëjtën mënyrë si paraardhësit e tyre. Menjëherë pas gërmimit të patateve nga toka, familjet në fusha përdorin furra dheu, rreth gjysmë metri të lartë. Furrat futen në kërcell, si dhe në kashtë, shkurre, mbeturina druri dhe bajgë lope. Kur furrat zbardhen nga zjarri, kuzhinierët vendosin mbi hi patate të freskëta për pjekje. Avulli nga ushqimi i nxehtë rrotullohet në ajrin e pastër dhe të freskët. Njerëzit i zhysin patatet e tyre në kripë të trashë dhe argjilë të ngrënshme.
Patatet e Andeve të pjekura para kontaktit me evropianët nuk ishin patate moderne. Varietetet e ndryshme u rritën në lartësi të ndryshme. Rezultati ishte një shumëllojshmëri kaotike. Patatet në një fshat në një lartësi mund të duken krejtësisht të ndryshme nga patatet në një fshat tjetër në një lartësi tjetër. Qendra Ndërkombëtare e Patates në Peru ka ruajtur pothuajse 5000 varietete.
Rritja e patateve
Spanjollët e parë mbërritën në këtë zonë në 1532, të udhëhequr nga Francisco Pizarro. Ata vunë re se indianët po hanin këto objekte të çuditshme, të rrumbullakëta dhe i imituan ato, megjithëse shpesh me ngurrim. Lajmet për ushqimin e ri u përhapën shpejt. Brenda tre dekadave, fermerët spanjollë po eksportonin patate në Francë dhe Holandë. Përshkrimi i parë shkencor i patates u shfaq në vitin 1596, kur natyralisti zviceran Gaspard Bauhin e quajti atë Solanum tuberosum esculentum.
Ndryshe nga çdo plantacion i mëparshëm evropian, patatet nuk rriten nga farat, por nga copa të vogla zhardhokësh – të quajtur gabim “patate farore”. Fermerët kontinental e shihnin këtë ushqim me dyshim; disa e konsideronin atë si afrodiziak, të tjerë shkaktar të etheve ose lebrës.
Me një mbështetje kaq të vakët, patatet përhapen ngadalë. Kur uria goditi Prusinë në 1744, Mbreti Frederiku i Madh, një dashnor i patates, duhej të urdhëronte fshatarësinë të hanin zhardhokët. Në Angli, fermerët në shekullin e XVIII-të e shënuan pataten si një paraardhëse të katolicizmit të urryer romak. “Pa patate të skuqura, pa pop!” ishte slogani zgjedhor në 1765.
Franca ishte veçanërisht e ngadaltë në adoptimin e patateve. Dhe pastaj u shfaq farmacisti Antoine-Augustin Parmentier. Ai shërbeu në ushtri gjatë Luftës Shtatëvjeçare dhe u kap pesë herë nga prusianët. Gjatë qëndrimit të tij të shumëfishtë në burg, ai hëngri vetëm patate, të cilat e mbajtën atë në gjendje të mirë shëndetësore. Befasia e tij për këtë rezultat e bëri atë të bëhej një pionier ushqimor pas përfundimit të luftës. Ai ia kushtoi pjesën tjetër të jetës promovimit të patateve.
Koha e Parmentierit ishte e mirë. Pas Louis XVI-të i kurorëzuar në 1775, ai hoqi kontrollet e çmimeve të grurit. Çmimet e bukës u rritën, duke shkaktuar trazira civile në 82 qytete franceze. Parmentier vuri në dukje pa u lodhur se Franca do të pushonte së luftuari për bukën nëse qytetarët e saj do të hanin patate. Në të njëjtën kohë, ai përdorte truket reklamuese. Ai përgatiti një darkë të bërë tërësisht me patate për mysafirët e shoqërisë së lartë. Historia thotë se Thomas Jefferson, një nga të ftuarit, ishte aq i kënaqur sa solli patate të skuqura në Amerikë. Thuhet se Parmentier e bindi mbretin dhe mbretëreshën të vishnin lule patate. Në periferi të Parisit, ai mbolli 40 hektarë patate, duke e ditur se njerëzit e thjeshtë të uritur do t’i vidhnin.
Parmentier pa e ditur i ndryshoi patatet
Duke promovuar pataten, Parmentier padashur e ndryshoi atë. Të gjitha patatet evropiane e kanë origjinën nga disa zhardhokë të dërguar përtej oqeanit nga spanjollët kureshtarë. Kur fermerët mbjellin copa zhardhokësh në vend të farave, bimët që rezultojnë janë klone. Duke inkurajuar kultivimin masiv të patateve, Parmentier padashur promovoi idenë e mbjelljes së zonave të gjera me klon – një monokulturë e vërtetë.
Efektet e këtij transformimi ishin vërtet mbresëlënëse dhe ndryshuan historinë e Evropës. Uria ishte një dukuri e zakonshme në Evropë në shekujt 17 dhe 18. Qytetet ishin kryesisht të furnizuara relativisht mirë, por fshatarët jetonin në varfëri. Franca pati 40 zi buke në të gjithë vendin midis viteve 1500 dhe 1800. Anglia pati 17 zi buke kombëtare dhe të mëdha rajonale ndërmjet viteve 1523 dhe 1623. Kontinenti thjesht nuk mund të ushqehej në mënyrë të qëndrueshme dhe të vazhdueshme.
Patatja ndryshoi gjithçka. Tani pronarët e vegjël mund të rritnin patate edhe në tokë djerrinë. Për shkak se patatja ishte shumë produktive, rezultati për sa i përket kalorive ishte një dyfishim i furnizimit me ushqim në Evropë. Nga fundi i shekullit të XVIII-të, patatet ishin bërë në pjesën më të madhe të Evropës ajo që kishin qenë në Ande – një ushqim kryesor. Përafërsisht 40 për qind e irlandezëve në atë kohë hanin vetëm patate. Uria ishte zhdukur plotësisht në një zonë që shtrihej nga Irlanda në perëndim deri në Uralet ruse në lindje.
Para shfaqjes së patateve dhe misrit dhe para plehërimit intensiv, standardi evropian i jetesës ishte afërsisht i barabartë me Kamerunin dhe Bangladeshin e sotëm. Mesatarisht, fshatarët evropianë hanin më pak në ditë sesa komunitetet e gjuetarëve-mbledhësve në Afrikë ose në Amazonë. Monokultura industriale lejoi miliarda njerëz të shpëtonin nga varfëria. Revolucioni i nisur nga patatet, misri dhe plehrat, bëri të mundur dyfishimin ose trefishimin e standardit të jetesës në të gjithë botën, kështu që numri i banorëve të Tokës u rrit nga më pak se një miliard në 1700 në 7.7 miliardë të sotëm.
Phytophthora infestans
Megjithatë, jo gjithçka shkoi mirë. Phytophthora infestans, një nga 700 llojet e mykut të ujit, mbërriti në Evropë me patate. Era fryn sporet e mykut mbi bimën e ndjeshme, duke lëshuar zoosporet. Nëse dita është mjaft e ngrohtë dhe e lagësht, zoosporet mbijnë në gjethe. Simptomat e para të dukshme – njollat vjollcë-kafe në gjethe – janë të dukshme në rreth pesë ditë. Atëherë shpesh është tepër vonë që bima të mbijetojë.
Myku i ujit besohet të ketë mbërritur në Evropë në vitin 1845 në anije që mbanin guano. Murtaja filloi nga Antwerp dhe arriti në Paris në verën e atij viti. Javë më vonë ajo po shkatërronte patatet në Holandë, Gjermani, Danimarkë, Angli dhe Irlandë. Qeveritë kombëtare u kapën nga paniku. Viti i ardhshëm ishte edhe më keq, dhe viti pas tij. Problemi u shua vetëm në 1852. Të paktën një milion njerëz vdiqën vetëm në Irlandë. Një zi e ngjashme në Shtetet e Bashkuara sot do të vriste pothuajse 40 milionë njerëz.
Brenda një dekade, dy milionë njerëz u larguan nga Irlanda. Deri në vitin 1960, popullsia e Irlandës ishte gjysma e asaj që ishte në 1840. Sot, ky komb është i vetmi në Evropë dhe ndoshta në botë, që ka më pak njerëz brenda kufijve të tij sesa 150 vjet më parë.
Përkundër kësaj, myku i ujit është bërë më pak i rëndësishëm se plaga e patates në planin afatgjatë. Ky insekt e ka origjinën nga Meksika qendrore dhe dieta e tij nuk ishte e përqendruar te patatet derisa mbërriti në SHBA-në e sotme me lopë dhe kuaj krejt rastësisht. Në fillim të viteve 1860, mbretëresha e patates hasi në patate të kultivuara rreth lumit Missouri dhe i pëlqeu ajo që shijonte.
Brembujt e patates u përhapën në një numër të tillë, saqë trupat e tyre vezullues portokalli mbuluan plazhet dhe shinat e hekurudhës ishin aq të rrëshqitshme saqë u bënë të pakalueshme. Fermerët e dëshpëruar provuan gjithçka për të hequr qafe ndërhyrës. Në fund, dikush padyshim që hodhi pak ngjyrë jeshile mbi bimët e tyre të infektuara. Dhe funksionoi. Pigmenti smerald në ngjyrë ishte kryesisht prej arseniku dhe bakri. Zhvilluar në fund të shekullit të XVIII-të, ishte e zakonshme në bojëra, pëlhura dhe letër-muri. Fermerët e holluan me miell dhe e spërkatën mbi patate ose e përzienin me ujë dhe e spërkatnin.
Një zbulim i ri
Nëse arseniku vret brumbujt e patates, pse të mos e provoni në dëmtuesit e tjerë? Në mesin e viteve 1880, një studiues francez zbuloi se spërkatja me një tretësirë të sulfatit të bakrit dhe gëlqeres largoi gjithashtu mykun e ujit. Kështu filloi industria moderne e pesticideve.
Megjithatë, qysh në vitin 1912, plaga e patates filloi të shfaqte shenja imuniteti ndaj pesticideve të mëparshme. Fermerët nuk e vunë re sepse industria e pesticideve vazhdonte të dilte me komponime të reja arseniku që vrisnin brumbujt e patates. Nga vitet 1940, kultivuesit në Long Island zbuluan se duhej të përdornin sasi në rritje të arsenatit të kalciumit. Pas Luftës së Dytë Botërore, një lloj pesticidi krejtësisht i ri – DDT – hyri në përdorim të gjerë. Fermerët blenë DDT dhe u gëzuan për zhdukjen e insekteve nga fushat e tyre. Ajo u përshtat brenda shtatë viteve. Kultivuesit e patates po kërkonin kimikate të reja.
Kultivuesit e patates tani i trajtojnë të korrat e tyre një duzinë ose më shumë herë në sezon me një koktej substancash vdekjeprurëse që ndryshon vazhdimisht. Përkundër kësaj, dëmtuesit vazhdojnë të kthehen. Studiuesit u tmerruan në vitet ’80 kur zbuluan se llojet e reja të mykut kishin gjetur rrugën e tyre drejt Evropës dhe Amerikës. Ato ishin më virulente dhe rezistente ndaj metalaksilit, aktualisht trajtimi kryesor kundër mykut të ujit. Një zëvendësues i mirë nuk është shfaqur ende.
