Janë të shpeshta rastet kur ngjarjet historike kthehen në mitologji, por ndodh shumë rrallë që mitologjia të bëhet histori, si në rastin e versionit serb të Betejës së Kosovës.

Studiues të ndryshëm, më parë serbë dhe pastaj edhe shqiptarë, secili për qëllime të veta, kanë bërë përpjekje që territorit të Kosovës së sotme t’i japin atribute të veçanta, që në periudhën antike. Këto atribute ata i gjenin te Dardania antike, e cila, sipas mendjes së tyre, që të prodhonte Kosovën e sotme serbe ose shqiptare, duhej të ndryshonte që atëherë nga pjesa tjetër e Ilirisë. Po të përkufizohej ky ndryshim vetëm si territorial, mund të kishte një mbështetje, por synimi ishte të shkohej një hap më larg, veçmas nga studiuesit serbë, të cilët përpiqeshin që Dardaninë e atëhershme ta popullonin me një përzierje banorësh, ta zëmë, pellazgë, ilirë, trakas, ose kështu disi, mjaftonte që ajo të mos ishte tërësisht ilire dhe që, përkthyer në kontekstin e sotëm, domethënë të mos kishte një trashëgimi me vazhdimësi shqiptare. Kishte dhe ende ka shqiptarë që pretendojnë të njëjtën gjë, vetëm me sens të kundërt, të cilët i kërkojnë rrënjët e shtetit të Kosovës që në periudhën antike, përsëri jo si një nga organizimet e ndara ilire ose romake, por si një entitet më vete. Këto teori nuk kanë gjetur ndonjë mbështetje të gjerë dhe kanë mbetur kryesisht si projeksione të politizuara të historisë.

Sido që të jetë, në kronologjinë e ngjarjeve historike për Kosovën, Beteja e Kosovës e vitit 1389 është ngjarja e parë më e rëndësishme, e cila për nga pasojat largvajtëse paraqitet si njëra nga ngjarjet më të mëdha historike të Ballkanit. Duke qenë ngjarje mjaft e hershme dhe pak e dëshmuar, si dhe duke u zhvilluar në kohën kalorësiake të historive të përziera me mjegull dhe fantazi, kjo betejë nuk e pat të vështirë të bëhej një nga modelet europiane të shndërrimeve mitike dhe legjendare. Është kjo kohë jashtëzakonisht e errët në krejt historinë e Europës, e cila ishte zhytur thellë në obskurantizëm fetar dhe përjetonte krizë të gjithanshme. Por më e përshtatshme se për çdo arsye tjetër që të kalojë në mitologji, Beteja e Kosovës kishte “favorin” e ndeshjes fetare ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, një ndeshje që kishte filluar me kryqëzatat e njëpasnjëshme dhe tani, shikuar nga perspektiva e sotme, duhej të merrte një epilog me një betejë vendimtare. Beteja, përsëri nga perspektiva e sotme, ndodhi sa në realitet, po aq në fantazinë e çakërdisur evropiane dhe për epilog nuk kishte një zgjidhje tokësore të konfliktit, por një shndërrim mistik, që domethënë një shkapërcim të ngjarjes nga realiteti në fiksionin fetar. Në këtë mënyrë, ose disi ngjashëm, kanë lindur të gjithë epet kalorësiake, përfshirë këtu edhe një literaturë me përhapje të jashtëzakonshme, të cilën në mënyrë të mrekullueshme e stigmatizon Servantesi në “Don Kishotin” e tij. Pse, ç’dallim ka ndërmjet ngjarjeve të pabesueshme të romanit të Servantesit dhe bëmave të heronjve të Betejës së Kosovës, sipas legjendave serbe, nëse atyre iu shtojmë prirjen fantastike të autorit për t’i tallur dhe për t’i përqeshur ata? Fundja, a mund ta përfytyroni se ç’hero do të ishte Marko Kraleviqi, ç’pamje mund të kishte ai dhe ç’gjëra të papara mund të bënte, pasi të kalonte nëpër transformimin letrar të pendës së Servantesit? Thënë me një fjalë, është koha e heronjve mesjetarë, të cilët, kur luftojnë mes veti, “shtatë pash në tokë” e ngulin topuzin. Copëza të bëmave të këtyre heronjve i kemi ruajtur edhe ne në këngët tona legjendare. Prandaj edhe perceptimi i ngjarjeve historike të kësaj kohe është krejt ndryshe nga periudha e modernitetit.

Të gjitha këto janë të qarta dhe në këtë pikë Beteja e Kosovës nuk përbën ndonjë ndryshim nga ngjarjet e tjera kalorësiake të periudhës mesjetare në Europë. E vetmja pikëpyetje mbetet: Pse Kosova? Pse u gjend Kosova të bëhej epiqendër e një ngjarjeje, që projektonte në sfond ndeshjen e dy botëve, të dy civilizimeve? A ndodhi kjo rastësisht apo kishte një pararendje ngjarjesh, të cilat pothuajse e bëjnë të pashmangshme këtë ndeshje, pikërisht në këtë vend? Deri tani historiografia nuk ka bërë përpjekje të japë përgjigje në këto pyetje, duke u mjaftuar me gjetjen e fakteve që e konfirmojnë ndodhinë dhe duke u munduar që prej një legjende të mjegullt të bëjnë një ngjarje sa më të besueshme historike. Me rrethanat, me kontekstin kohor të kësaj ngjarjeje historiografia është marrë më pak, pra, nuk i ka kushtuar vëmendje njohjes së tyre nga një auditor më i gjerë. Nuk është se historianët nuk dinë gjë për rrethanat, ndonëse edhe aty ka vështirësi njohjeje, por më shumë ndoshta bëhet fjalë për një zhvendosje të vëmendjes. Dhe, vëmendja ka ikur pothuajse në tërësi nga fakti se luftërat e këtilla në mesjetë janë bërë në kufijtë e njërës apo të tjetrës perandori, të njërës apo të tjetrës principatë dhe se ato nuk janë konfiguruar me parametrat e sotme fetare ose civilizuese. Në rastin e Betejës së Kosovës ky fakt merr kuptim edhe më specifik, sepse ngarkesat apo konfuzionet e mëvonshme politike shpesh janë projektuar në atë të shkuar krejtësisht të mjegullt.

Përse, pra, të mos themi ndryshe, se Beteja e Kosovës, në kohën kur ka ndodhur, nuk ka qenë ndeshje civilizimesh as ndeshje e dy botëve, e dy feve etj., por ka qenë një ndeshje e një ushtrie pushtuese, me një tjetër që mbrohej dhe asgjë më shumë se kaq. Ose, ishte një përballje e një koalicioni të dobët me ushtrinë e një perandorie të madhe, e cila kishte arritur suksese të mëdha në Lindje dhe tani ia mësynte Europës. Nuk ka qenë Perandoria Otomane e vetmja që e ka bërë këtë gjë, sepse “ekskursione” të këtilla Europë-Azi dhe anasjelltas kanë bërë të gjitha perandoritë e mëdha, që nga Aleksandri i Madh e deri te Xhingis-Khani. Atëherë, ç’gjë të veçantë ka kjo betejë, që del nga konteksti i ngjarjeve të këtilla të asaj kohe? Pothuajse asgjë. Në anën e turqve luftojnë edhe prijës ushtarakë vendas, ndërkohë që vasalë bëhen pothuajse të gjithë prijësit ballkanikë, sapo e humbin këtë betejë. Por diku, megjithatë, është një gërvishtje që ngacmon dhe nxjerr në sipërfaqe idetë fetare dhe civilizuese: kronistët turq të betejës, ata që luftonin përball, pra të krishterët, i quajnë “të pafe”.

Por a ndodhte kjo ndarje në fushëbetejë? Absolutisht jo. Kronikat u lexuan më vonë dhe dijenia për to hyri në Europë shumë kohë prapa. Kjo është e dëshmuar dhe e njohur. Pra, atributet fetare evropiane Beteja i mori më vonë, atëherë kur Europa po kërcënohej jo nga civilizimi i papërkufizuar oriental, por nga një rrezik latent dhe krejtësisht real, nga një perandori e fuqishme, e cila ishte pothuajse dy hapa larg kështjellave të Europës. Dhe europianët, të parehatshëm nga ky kërcënim, për një kohë të gjatë qëndruan të mobilizuar ushtarakisht dhe ideologjikisht kundër këtij rreziku të afërt. A u përdor feja nga të dy palët? Gjithsesi, por jo në momentin e betejës. Beteja ishte një ndeshje e zakonshme mesjetare. Madje, mund të thuhet se, për kohën kur ndodhi, ajo ishte një ngjarje lokale, sepse aty për aty nuk tërhoqi vëmendjen e shteteve të fuqishme të Europës. Europa mori vesh për ngjarjen shumë kohë më vonë se ajo të ndodhte. Koalicioni ballkanik, ndërkaq, është pak e besueshme të ketë funksionuar si koalicion i krishterë, për arsye se viset ballkanike tashmë kishin përjetuar një ndarje fetare, atë të ndarjes së kishave, e cila shpesh kishte çuar në konflikte të hapura dhe popujt i kishte bërë të paqëndrueshëm në pikëpamje të besimit fetar. Ballkanasit tashmë nuk ishin fanatikë të asnjë feje. Ata, siç dihet, e kishin të ngulitur idenë e konvertimit, sepse jo një herë iu kishte ndodhur që, bashkë me aleancat politike dhe ushtarake, të ndërronin edhe përkatësinë kishtare.

Por, megjithatë, pse Kosova? Pse u zgjodh, pra, pikërisht Kosova që të ndodhte kjo ngjarje? Atë nuk e ka përcaktuar asgjë tjetër, pos vijës së komunikimit, rrugës, territorit, reliefit, që domethënë se ishte një hapësirë e përshtatshme që komunikonte pa pengesa relievore nga Lindja drejt Perëndimit. Thënë ndryshe, Kosovën si fushëbetejë ndërmjet turqve dhe ballkanasve nuk e kishin përcaktuar ballkanasit, por strategjia e ushtrisë turke, e cila përmes Kosovës synonte depërtimin e mëtejshëm drejt viseve perëndimore. Vija e depërtimit përmes Kosovës ishte njëra nga tri rrugët, të cilat ushtria turke i ka përdorur vazhdimisht në ekspeditat e saj drejt Europës. Ballkanasit, me këtë rast, nuk bënë gjë tjetër, përveç se mblodhën një ushtri, u përpoqën ta ndalnin depërtimin turk dhe u thyen keqas. Asgjë mistike dhe asgjë simbolike nuk kishte në atë ndodhi.

Ikja nga historia

Versionet e përshkrimit të Betejës së Kosovës nga kronistët dhe historianët janë të ndryshme, shpesh të tilla që përjashtojnë njëra-tjetrën. Ndërsa flasin për këtë ngjarje, dokumentet dhe relacionet e kohës kanë brenda një pasaktësi të madhe, kështu që e përbashkëta e këtyre përshkrimeve është pikërisht kundërshtimi i ndërvetshëm dhe pasaktësia. Megjithatë, versionet kryesore të përshkrimit të kësaj beteje tani janë katër: versioni serb, i ndërtuar në shekullin XIX, që është më i përhapuri; versioni shqiptar, i ndërtuar në shekullin XX, që përpiqet ta kontestojë versionin serb; versioni turk, që mbështetet në shkrimet e kronistëve dilirantë me mendje të turbullt nga hashashi dhe nargjiletë; si dhe versioni euro-perëndimor, i cili është ndërtuar gradualisht dhe që synon të duket sa më neutral dhe më i besueshëm.

Për versionin serb mjafton të themi se ai është ndërtuar mbi kujtesën e mjegullt popullore, bartur në formë të këngëve të epikës legjendare deri në shekullin XIX, kur idetë romantike, si me magji, shprishën strukturën poetike të ngjarjes dhe prej saj ndërtuan një realitet të supozuar historik. Procesi tashmë është i njohur: Vuk Karaxhiqi mblodhi disa këngë për Betejën e Kosovës dhe i prezantoi ato në qarqet evropiane, ku tashmë kishte filluar një pasion i jashtëzakonshëm për folklorin dhe traditën. Këngët u pëlqyen dhe u vlerësuan me atributet më të larta. Gëte dhe Kopitari nuk do ta kenë pasur as idenë, se vlerësimi që ata i bënë eposit serb për Betejën e Kosovës do të shndërrohej nga romantikët serbë në mit kombëtar dhe se në këtë pikë ata dhanë kontributin e tyre të madh, duke mos e parashikuar se veprimi i tyre do ta kthente Ballkanin për afro një shekull e gjysmë në arenë gjakderdhjesh të njëpasnjëshme. As atëherë dhe as më vonë europianët racionalë nuk do ta kuptojnë se, kur bëhet fjalë për popujt e Ballkanit, të vlerësosh njërin më shumë se tjetrin do të thotë njëkohësisht edhe të japësh miratimin e heshtur për shfarosje dhe gjenocid ndaj atyre që janë të dënuar të mos e kenë këtë mbështetje. Historia e mëpastajme do ta vërtetojë këtë në vazhdimësi. Në këtë lojë europiane për Ballkanin, shqiptarët do ta pësojnë më së keqi, jo gjithmonë me fajin e tyre dhe jo gjithmonë pa fajin e tyre.

Versionit serb të Betejës së Kosovës do të vijë në ndihmë edhe versioni turk, i cili ka aq shumë pasaktësi rreth vendit të ndodhjes së kësaj ngjarjeje, sa që i ka krijuar hapësirë shumë të përshtatshme versionit mitik serb të ndërtojë një topografi të ngjarjes sipas interesave krejt pragmatike politike. Bie fjala, në vendin ku turqit besonin se ishte vrarë sulltan Murati, në fshatin Mazgit të rrethinës së Prishtinës, u ndërtua një tyrbe. Si ndodhi të ndërtohej tyrbja pikërisht në këtë vend, kur kronikat turke e lëviznin vendngjarjen në lindje dhe perëndim me dhjetëra kilometra, kjo gjithsesi mbetet e paqartë. Ajo që mbeti e besueshme në versionin turk për Betejën e Kosovës ishte vrasja e sulltan Muratit nga një “i pafe” në fushëbetejë, se pastaj trupi i sulltanit u balsamos dhe u dërgua në Edrene, ndërsa në vendin e vrasjes, aty ku u varrosen rropullitë e tij, u ndërtua një tyrbe. Është e ditur se tyrbja e sotme e Sulltan Muratit në fshatin Mazgit është e shekullit XIX dhe askush nuk mund ta vërtetojë se tyrbja e re është ndërtuar pikërisht në vendin ku ishte tyrbja e mëhershme. Por do të jetë pikërisht kjo tyrbe, e cila do të shërbejë si piketë kryesore për konfigurimin toponimik serb të Betejës së Kosovës. Sipas gjasës, do të jetë Jovan Cvijiqi me shkollën antropogjeografike, i cili, pas pushtimit serb të Kosovës më 1913 do të serbizojë shumicën e toponimeve dhe, me këtë radhë, do të përkufizojë edhe hapësirat “serbe” të Betejës së Kosovës. Ishte krejt logjike që këto hapësira t’i vendoste përreth Tyrbes së Sulltan Muratit: në kodrinën përball tyrbes, Gazimestanin; në të majtë të tij Orloviqin; pak më tej në jugperëndim Obiliqin dhe në luginën prapa Jugoviqin. Duket se vetë serbët për shumë kohë nuk do t’i kenë marrë aq seriozisht këto toponime, sepse u desh të vinte viti 1954 që në kodrinën e mbiquajtur Gazimestan të ndërtonin një pirg të shëmtuar në kujtim të Betejës së Kosovës, përmendore kjo që sot e kësaj dite qëndron në anë të rrugës Prishtinë-Mitrovicë. Ndonëse e ndërtuar në dhjetëvjetëshin e parë të Jugosllavisë socialiste, deri vonë, deri në ditët para 600-vjetorit të Betejës së Kosovës, kjo përmendore rrinte pothuajse e pavërejtur ndanë rrugës. Dukej sikur as serbët e Kosovës dhe as serbët e Jugosllavisë së atëhershme nuk ia kishin ngenë një përmendoreje të tillë, e cila seku lidhej me ca legjenda të moçme dhe ishte më e largët se vetë historia.

Ndërkaq, shqiptarët, të gjendur nën trysninë e vazhdueshme të mitit serb për Kosovën, u përpoqën të krijonin versionin e tyre historik dhe legjendar për Betejën e Kosovës, kryesisht në gjysmën e dytë të shekullit XX, atëherë kur ndër shqiptarët u akumulua deri diku një potencial i mjaftueshëm intelektual, për të dhënë përgjigje në shumë çështje të mbetura pezull. Ky version nuk mohoi asgjë nga ajo që tashmë njihej në histori dhe ishte pranuar pothuajse botërisht, vetëm se ata i mëshuan më me forcë idesë se në Betejën e Kosovës të vitit 1389, përball ushtrisë turke nuk u gjenden vetëm serbët, por një koalicion i gjerë ballkanik, ku pjesëmarrja e shqiptarëve ishte e dëshmuar. Në këtë pikë ata u përpoqën të shkonin pak më larg. Duke ndjekur shembullin serb të përvetësimit, që është i theksuar dhe gjithandej i pranishëm, u shkoi mendja të bënin të vetin njërin nga heronjtë kryesorë të kësaj beteje, Milosh Obiliqin, duke ia ndërruar mbiemrin (Kopiliq) dhe duke i dhënë atij atribute shqiptare.

Por, derisa çështja historike e koalicionit ballkanik preokupoi mendje të shquara të shkencës shqiptare, me çështjen e eposit shqiptar për Betejën e Kosovës, prej nga duhej të buronte edhe miti shqiptar për këtë betejë (sipas modelit serb), u morën emra periferikë të shkencës, të historisë dhe të folklorit. Ndonjë përpjekje për të bërë një lidhje ndërmjet mitit shqiptar të Kopiliqit dhe Luftës së Kosovës të vitit 1999, veçmas të idesë së sakrificës dhe të rebelimit individual dhe kolektiv të Drenicës (ku gjendet edhe fshati Kopiliq, prej nga mendohet se mund ta kishte origjinën heroi mesjetar), në rrethanat e sotme do të marrë konotacion dashamirës për shqiptarët, por nuk do të mund t’i bëjë ballë kritikës shkencore. Arsye janë disa. E para, sepse shekulli XX nuk është kohë e krijimit dhe e kultivimit të miteve, pavarësisht nga ndonjë aluzion i tërthortë se shqiptarët edhe në këtë pikë paraqiten të vonuar, sikundër edhe në shumë çështje të tjera. Po të ishte se te shqiptarët ekzistonte një bazë për mitin e Betejës së Kosovës, ai do të valorizohej që në shekullin XIX, atëherë kur u valorizua edhe miti për Skënderbeun. E dyta, eposi shqiptar për Betejën e Kosovës, nëse mund të quhet i tillë, ka një shtrirje tepër të kufizuar, që pothuajse nuk del jashtë Drenicës dhe zonës përreth saj. E treta, këngët shqiptare për Betejën e Kosovës dhe Milosh Kopiliqin janë nga më të varfrat në pikëpamje artistike dhe nuk qëndrojnë as afër krijimeve të ngjashme të epikës legjendare ndër shqiptarët. E katërta, në krahasim me eposin serb, ato dalin shumë të kufizuara dhe ndonjëherë ngjajnë të shëmtuara. E pesta, ato janë ndër të rrallat këngë shqipe, për të mos thënë të vetmet që i thurin lavde sulltanit, gjë që në këtë pikë mund të përafrohen me disa krijime të vonuara të rrymës së bejtexhinjve, e cila në Kosovë ishte e pranishme deri vonë, deri nga në dhjetëvjetëshat e parë të shekullit XX. Pra, është krejt e besueshme se ato këngë do të jenë krijuar nga ndonjë bejtexhi anonim dhe i patalentuar, jo shumë kohë përpara se Margaret Hasluck, Albert Lord dhe Glisha Elezoviq t’i kenë regjistruar dhe t’i kenë bërë të ditura për opinionin shkencor, ndoshta më shumë si nostalgji e ndonjë bejtexhiu zemërplasur për Turqinë që tashmë kishte ikur në pakthim.

(…)

Tani, pasi frymëzoi dhe pajisi ballkanasit me ide të këtilla, duke parë se në këto hapësira mitet riinkarnohen me cikle kohore të një kalendari krejtësisht të ndryshëm nga ai perëndimor, europianët synojnë ta ndryshojnë këtë rrjedhë, ndoshta jo sipas ndonjë programi të veçantë, por sipas bindjes dhe ideologjisë së tyre eurocentriste. Duke marrë rolin e arbitrit në politikë, po këtë rol duan ta marrin edhe në shkencë, veçmas në histori, e cila, sikundër dihet, ngarkon së tepërmi vetëdijen ballkanase. Kur flasin për ngjarjet historike në Ballkan, ata kanë filluar të marrin qëndrim refuzues dhe arrogant ndaj të gjitha palëve. Historitë e tyre kanë një emërues të përbashkët: ç’mistifikimin me çdo kusht, madje ndonjëherë edhe deri në mohim. Teknologjia e këtij demistifikimi është e thjeshtë: pasi bredhin nëpër dokumente dhe interpretime vendore ballkanase, duke i mohuar ato me lehtësi; pasi hedhin sytë edhe në dokumentet turke, që edhe ashtu kanë shumë mjegull dhe lehtësisht kontestohen, nxjerrin ndonjë dokument të proveniencës perëndimore (ta zëmë, të Venedikut ose Padovës), bëjnë interpretimin e tij si plotësisht të besueshëm (sepse nuk është ballkanik, nuk është as turk, pra është europian!) dhe, në këtë mënyrë, pretendojnë se kanë vendosur në vend të vërtetën historike. Vetëm se në këtë qasje eurocentriste gjithmonë ka një problem: prirja për t’i dhënë të drejtë gjithkujt nga pak dhe askujt tamam, duke mos njohur situatën nga brenda, jo rrallë çon në mohimin e të pamohueshmes dhe në pohimin e asaj që nuk mund të konfirmohet.

Mospërfshirja identitare

Pse, pra, kosovarët nuk e përfshinë dot në identitetin e tyre historik Betejën e Kosovës të vitit 1389? Sepse atë tashmë e kishin bërë serbët dhe shqiptarët, duke qenë më të vonuar, nuk mund ta bënin të njëjtën gjë. Mund të thuhet kështu? Apo duhet kërkuar diçka tjetër në këtë mes, një shpjegim që deri-diku u afrohet rrethanave të kohës. Më e mundshme është se Beteja e Kosovës, ashtu sikundër e thamë më parë, mund të ishte një ndeshje ushtrish të huaja, pa pjesëmarrjen e shqiptarëve vendas. Muzaka dhe Balsha fare lehtë mund të ishin pjesëmarrës me kontingjentet e tyre të luftëtarëve shqiptarë, por jo me kosovarët. Ata mund të kishin bërë aleanca ushtarake me prijësit serbë, të ishin vendosur nën komandën e Lazarit, por kjo nuk do të thotë aspak se vendasit shqiptarë ishin futur në betejë. Prandaj edhe nuk do të merren me të. Ndërsa shqiptarët e Balshës dhe Muzakës mund ta kishin Betejën e Kosovës njërën nga ekspeditat e shumta, ku do të kishin marrë pjesë, prandaj nuk kishin përse të këndonin për të.

Hipoteza e dytë çon te një përfundim i afërt me këtë: për shqiptarët Beteja e Kosovës ishte luftë pushtuese, në të cilën u ndeshen turqit pushtues me serbët pushtues (në ndihmë të këtyre të fundit, shqiptarët e Muzakës dhe të Balshës mund të kishin bërë aleancë). Prandaj as i kënduan, as e mistifikuan këtë luftë. Hipoteza e tretë lidhet me rrethanat e krijuara pas Betejës: shqiptarët vendas, si mospjesëmarrës në Betejë, pas përfundimit të saj, do të jenë shpërngulur në masë nga ky territor, në jug ose në veri. Një ngjarje të tillë, me pasoja për ekzistencën e tyre, nuk kishin përse ta madhëronin, as ta glorifikonin. Dhe hipoteza e katërt lidhet me karakterin liturgjik të një pjese të eposit serb për Betejën e Kosovës: këtë epos mund ta kenë krijuar dhe mund ta kenë ruajtur murgjit serbë të manastireve, ku shqiptarët ortodoksë gjithnjë e më pak fillojnë të jenë të pranishëm dhe të identifikueshëm (për shkak të asimilimit dhe konvertimit). Është e njohur historikisht se në periudhën pararendëse, gjatë pushtimit serb të Kosovës, kisha serbe, tashmë autoqefale, kishte ndërmarrë një invazion kundër klerit vendas, të cilin e persekutoi dhe e dëboi nga kishat, e bashkë me të sigurisht që dëboi edhe besimtarët shqiptarë. (Nga “Identiteti kosovar”)