Shkruan: Jasmin Mujanovic

Organizata ndërqeveritare Këshilli Europës këtë muaj do të marrë një vendim përfundimtar nëse do të pranojë Republikën e Kosovës në organin pan-europian për të drejtat e njeriut. Asambleja Parlamentare e Këshillit votoi me një shumicë dërrmuese prej 131-29 më 16 prill për të mbështetur kërkesën e shtetit ballkanik për anëtarësim. Befasisht, nga 131 delegatë që votuan për mocionin, 13 ishin nga vende që aktualisht nuk e njohin sovranitetin e Kosovës.

Megjithatë, përkundër atij mesazhi të qartë nga Asambleja, ende nuk është e qartë nëse Kosova mund ta kapërcejë pengesën e fundit në Këshillin e Ministrave, i cili do të marrë vendimin përfundimtar. Për ironi, disa nga kryeqytetet që e njohin Kosovën duket se kanë vendosur të bëjnë politikë me vendimin.

Konkretisht, ditët e fundit, Franca dhe Italia kanë dërguar sinjale se po e kushtëzojnë mbështetjen e tyre për Kosovën me zbatimin e të ashtuquajturit “Asociacioni i Komunave me Shumicë Serbe” (ASM). ASM është një dispozitë e Marrëveshjes së Brukselit të vitit 2013 e nënshkruar ndërmjet Serbisë dhe Kosovës, nën presionin e Bashkimit Europian dhe Shteteve të Bashkuara për të joshur Beogradin që të pranojë sovranitetin e Kosovës në këmbim të autonomisë më të madhe për komunitetin serb të vendit. Marrëveshja parashikon që liderët në kryeqytetin e Kosovës, Prishtinën, si pjesë e një procesi më të gjerë normalizimi mes dy palëve, do të transferojnë disa autoritete në një grumbull të komunave (jo afër mes veti) me shumicë serbe në vend, duke u lejuar atyre një shkallë të vetëqeverisjes.

Megjithatë, që nga nënshkrimi i marrëveshjes më shumë se një dekadë më parë, marrëdhëniet midis dy palëve janë përkeqësuar ndjeshëm, veçanërisht pas një sulmi vdekjeprurës paraushtarak në shtator të vitit 2023 nga një grup militantësh nacionalistë serbë me lidhje të ngushta me qeverinë e presidentit serb Aleksandar Vuçiq.

Dhe në ndërkohë, një status quo që favorizon fuqishëm Serbinë ka vazhduar. Serbia është një shtet plotësisht i njohur me përfaqësim në të gjitha organet kryesore ndërqeveritare, nga Kombet e Bashkuara te Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Europë e deri te INTERPOL. Kosova, pavarësisht se është njohur nga më shumë se 100 shtete anëtare të OKB-së, nuk ka një vend në asnjë nga ato organe, ndërsa Serbia lobon kundër pranimit të saj edhe në organizata kulturore si UNESCO. Ky izolim i padrejtë i Kosovës ka nxitur krizën e emigracionit të vendit dhe ka bindur palët e vijës së ashpër serbe se ata, me kalimin e kohës, do të rikthejnë dominimin e tyre mbi Kosovën.

Shqetësimet juridike dhe politike mbi kërkesën për autonomi serbe

Qeveria e Kosovës, e kryesuar nga kryeministri Albin Kurti – një ish i burgosur politik nën regjimin e Millosheviqit, i cili ishte deputet i opozitës gjatë nënshkrimit të marrëveshjes origjinale – kundërshton ASM-në në dy argumente kryesore, njëri ligjor, tjetri politik.

Ligjërisht, pala kosovare beson se marrëveshja fillestare i jepte shumë pushtet ASM-së duke siguruar, për shembull, që asociacioni të mund të shpërbëhej vetëm me “një vendim të komunave pjesëmarrëse”, i cili ndoshta e vendosi asociacionin në një situatë të veçantë të një pozite ekstra-kushtetuese. Domethënë, qeveria në Prishtinë vetëm mund t’i jepte ASM-së autoritete më të mëdha, por nuk mundi t’i shfuqizonte ato. Për më tepër, kundërshtimi perëndimor ndaj kërkesave të Kosovës për sekuencimin e neneve – d.m.th. që ASM të zbatohet vetëm pasi Serbia të tregojë gatishmërinë për t’iu përmbajtur çdo aspekti të zotimeve të saj ndaj Kosovës, siç është mospengimi i hyrjes së vendit në organizatat ndërkombëtare siç është Këshilli i Europës — kanë ngritur flamuj të kuq edhe në Prishtinë.

Shqetësimet e Qeverisë Kurti në këtë drejtim u duk se u zbutën disi nga BE-ja gjatë samitit të Ohrit të vitit 2023 të dy liderëve në Maqedoninë e Veriut, gjatë të cilit ata arritën në një marrëveshje verbale që “Kosova do të angazhohet për të siguruar një nivel të duhur të vetë-menaxhimit për komunitetit etnik serb në Kosovë”. Kjo frazë është dukshëm më e hapur dhe i lejoi palës kosovare të pranonte një shkallë të decentralizimit pa krijimin e një regjimi juridik tërësisht paralel në territorin e saj.

Aktualisht, qeveria Kurti, si dhe segmente të mëdha të publikut të Kosovës, janë të shqetësuar se ASM do të bëhet një tjetër Republika Srpska (RS), entiteti me shumicë serbe në Bosnje dhe Hercegovinë që u krijua zyrtarisht në përfundim të Luftës së Bosnjës. Shkalla e gjerë e autonomisë së saj e ka mbajtur Bosnjën në prag të konfliktit të ri dhe ka shkaktuar kërkesa të përhershme për shkëputje nga autoritetet e saj nacionaliste serbe.

Precedent i rrezikshëm

Diplomatët amerikanë dhe europianë e kanë siguruar Kosovën se ASM nuk do të jetë një entitet si RS, por premtimet e tyre tingëllojnë boshe për kosovarët, të cilët janë në gjendje të shohin realitetin e politikës jofunksionale të Bosnjës për veten e tyre në Ballkanin Perëndimor.

Gjatë Luftës së Bosnjës që pasoi shpërbërjen e Jugosllavisë, entiteti i RS ishte një regjim satelit i vetëshpallur, i shkëputur i qeverisë serbe të Slobodan Millosheviqit. Ashtu si “republika” motra e saj në Kroaci, Republika Srpska Krajina (RSK), regjimi i RS në Bosnje kishte për qëllim të errësonte përfshirjen e drejtpërdrejtë të Serbisë në luftërat në Bosnje dhe Kroaci – domethënë, të maskonte realitetin se Serbia kishte pushtuar dhe ishte, për atë kohë, duke zënë sipërfaqe të mëdha territori si në Bosnje ashtu edhe në Kroaci. RSK u shemb në verën e vitit 1995 nën forcën e ushtrisë kroate të rindërtuar, por homologu i tij boshnjak u shpëtua nga një fat i ngjashëm nga negociatorët e paqes të SHBA. Ata ishin të bindur nga Millosheviqi se rënia e RS dhe fluksi i një milion a më shumë refugjatësh serbë në Serbi do të destabilizonte regjimin e tij. Si rezultat, si pjesë e Marrëveshjes së Paqes të Dejtonit të ndërmjetësuar nga Amerika të vitit 1995 që i dha fund Luftës së Bosnjës, RS u përfshi në Bosnjën e pasluftës si një nga dy “entitetet” e vendit.

Gjatë dekadës së parë pas luftës, lidershipi i RS-së u shty në një shkallë të integrimit në Bosnjë nga komuniteti ndërkombëtar. Por që nga viti 2006, qeveria e RS e ultranacionalistit Milorad Dodik ka dalë gjerësisht jashtë kontureve të Marrëveshjes së Dejtonit dhe Kushtetutës së Bosnjës të pasluftës. Dodik flet hapur për qëllimin e tij për t’u shkëputur, ai i referohet Bosnjës si një konstrukt fatalisht me të meta, ai bllokon zbatimin edhe të vendimeve më banale të qeverisë në Sarajevë thjesht për të nxitur kaos dhe mosfunksionim, ai mohon faktet themelore të Luftës së Bosnjës dhe gjenocidi që ndodhi gjatë viteve 1990, dhe ai publikisht i afrohet njerëzve si Vuçiq, presidentit rus Vladimir Putin dhe kryeministrit të linjës së ashpër të Hungarisë Viktor Orbán, të cilët ndajnë qëllimin e deklaruar qartë të Dodik për të shpërbërë Bosnjën.

Pavarësisht shkeljeve të dukshme të Marrëveshjes së Dejtonit dhe madje edhe vetë kushtetutës së Bosnjës, Dodik është përballur me pak kundërshtime nga komuniteti ndërkombëtar. Autoritetet në Sarajevë janë penguar kryesisht nga reagimi nga ndikimi keqdashës i vetë Dodikut brenda aparatit qeverisës. Shtetet e Bashkuara e vendosën Dodikun nën një sërë sanksionesh duke filluar në janar 2017, por vetëm në dy muajt e fundit i kanë detyruar institucionet financiare boshnjake të mbyllin llogaritë e tij dhe të bashkëpunëtorëve të tij. BE-ja nuk e ka bërë as këtë, kryesisht për shkak të kundërshtimit të Hungarisë.

Si rezultat, boshnjakët kanë parë për dy dekada se si një njeri që haptazi dhe sistematikisht kërkon të shkatërrojë vendin e tyre ka vuajtur pak nga i njëjti komunitet ndërkombëtar që fuqizoi ata si ai në radhë të parë përmes dispozitave bizantine për ndarjen e pushtetit etnik të Marrëveshjes së Dejtonit. Edhe kosovarët kanë parë ndarjet dhe mosfunksionimin në Bosnje, prandaj janë kundër krijimit të ASM-së. Një studim shkurt-mars 2023 me kosovarët nga Instituti Ndërkombëtar Republikan me bazë në Uashington, për shembull, zbuloi se vetëm 5 përqind e të anketuarve favorizonin krijimin e ASM-së.

Standardet e Demokracisë dhe të Drejtave të Njeriut

Që Franca dhe Italia të kushtëzojnë pranimin e Kosovës në Këshillin e Evropës me krijimin e ASM-së, ndërkohë që asnjë nga shtetet nuk ka vendosur as sanksione kundër Dodikut, është absurde. Dhe për të gjitha pretendimet perëndimore për mundësitë afatshkurtra të normalizimit, Vuçiq mbetet kategorik se ai kurrë nuk do ta njohë pavarësinë e Kosovës, pavarësisht se çfarë marrëveshje bëhet.

Për më tepër, pozicioni franko-italian është gjithashtu në kundërshtim me vetë kriteret e pranimit të Këshillit të Evropës. Organizata prej 46 anëtarësh, e cila përfshin Gjykatën Evropiane të të Drejtave të Njeriut, është e ngarkuar me promovimin e të drejtave të njeriut, demokracisë dhe shtetit të së drejtës. Dhe Statuti i saj thotë se çdo anëtar i bllokut “duhet të pranojë parimet e shtetit të së drejtës dhe të gëzimit nga të gjithë personat brenda juridiksionit të tij të të drejtave të njeriut dhe lirive themelore, dhe të bashkëpunojë sinqerisht dhe në mënyrë efektive në realizimin e qëllimit të Këshilli.” Raportet e fundit nga Freedom House dhe V-Dem tregojnë se kredencialet demokratike të Kosovës janë duke u përmirësuar, ndërsa ato të Serbisë janë në rënie. . Në raportin e saj më të fundit “Kombet në tranzit”, Freedom House e shënoi Serbinë pak më të lartë se Kosova, por zbuloi se Serbia është në rrugën e saj për t’u bërë një “regjim autoritar gjysmë i konsoliduar”. Ndërsa qeveria e Kosovës po “promovon një axhendë reformash të bazuar në sundimin e ligjit”, Serbia iu përgjigj protestave masive me “zgjedhje të parakohshme të manipuluara në dhjetor”, theksoi gjithashtu raporti. Nga ana e saj, V-Dem e konsideron Kosovën një “demokraci zgjedhore” kundrejt “autokracisë zgjedhore” të Serbisë.

Për më tepër, siç e pranoi vetë Departamenti i Shtetit i SHBA-së në vitin 2021, “përfaqësimi i pakicave etnike në Kuvend [është] më shumë se proporcional me pjesën e tyre të popullsisë” dhe “partitë që përfaqësojnë grupet e pakicave etnike në përgjithësi raportuan bashkëpunim dhe partneritet më të mirë me qeveria [Kurti] sesa me paraardhësit e saj.”

Kosova e kundërshton krijimin e ASM-së jo sepse është kundër idesë së të drejtave të pakicave, por sepse ka frikë se ASM do të bëhet një kornizë institucionale për sulmet ndaj qeverisjes dhe sovranitetit të vendit, pikërisht atë që ka ndodhur me entitetin e RS në Bosnje. Në fund të fundit, boshnjakët janë grupi i tretë etnik më i madh në Kosovë (duke numëruar rreth 27,500 (nga më shumë se 66,000 në 1991) kundrejt rreth 100,000 serbëve), megjithatë ata posedojnë vetëm një pjesë të përfaqësimit të garantuar që komuniteti serb tashmë gëzon , dhe kjo nuk ka qenë një çështje madhore. Pse? Nuk është çështje fetare-sektare. Ndërsa komuniteti boshnjak është mysliman si shumica e komunitetit shqiptar të Kosovës, ky i fundit gjithashtu ka pakica të konsiderueshme katolike. Dhe në Shqipërinë fqinje, pothuajse 7 për qind e popullsisë shqiptare janë të krishterë ortodoksë, si serbët. Komuniteti boshnjak ka siguruar përfaqësimin dhe përshtatjen e interesave të tij brenda Kosovës përmes integrimit dhe jo separatizmit etnik.

Të detyrosh Kosovën të ndjekë një strukturë që ka dështuar qartë në BeH dhe që është goditur në mënyrë të përsëritur nga Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut – është absurde. Parisi dhe Roma po i kërkojnë Kosovës të zbatojë diçka që as Serbia dhe as ata vetë nuk e kanë bërë ndonjëherë për pakicat e tyre të rëndësishme etnike, dhe që çdo vëzhgues i besueshëm pajtohet se nuk do të çojë as në normalizim me Beogradin. Krejt e kundërta, ka të ngjarë të inkurajojë më tej regjimin e Vuçiqit që të shtyjë për mënyra dhe lëshime akoma më institucionale nga Prishtina dhe madje edhe nga Sarajeva për të minuar qeverisjen e tyre sovrane.

Nëse Franca, Italia dhe vendet e tjera të grupit jozyrtar “Quint” (ai përfshin gjithashtu Shtetet e Bashkuara, Gjermaninë dhe Britaninë e Madhe) që po përpiqet të zgjidhë ngërçin Serbi-Kosovë janë vërtet të shqetësuara për përfaqësimin e pakicave në Kosovë, ato duhet të sigurojnë që kërkesat e tyre ndaj qeverisë së Kosovës të jenë në përputhje me Konventën Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Dhe pastaj ata duhet ta mbajnë Serbinë me të njëjtin standard duke insistuar që ajo t’u ofrojë të drejta më të mëdha për përfaqësim ose vetëqeverisje pakicave shqiptare, boshnjake dhe hungareze të vendit. Çdo gjë më pak thjesht ofron pluhur ideologjik për një regjim revanshist, gjithnjë e më autoritar në Beograd.

Nuk ka asnjë argument logjik, ligjor apo politik për ta mbajtur Kosovën jashtë Këshillit të Evropës. Dhe në maj, demokracitë e kontinentit duhet të ndjekin shembullin e Asamblesë Parlamentare dhe të votojnë për pranimin e Kosovës.

Jasmin Mujanovic është politolog i specializuar në politikën e demokratizimit post-autoritar dhe post konfliktual. Ai është autor i dy librave “Uria dhe tërbimi: Kriza e Demokracisë në Ballkan” dhe “Boshnjakët: Kombi pas gjenocidit”