Presidenti amerikan, me një sy kah rizgjedhja e tij si president, i kërkoi qeverisë së udhëhequr nga myslimanët e Bosnjës të bënte lëshime territoriale në vitin 1995, zbulojnë disa dokumente të deklasifikuara.

Kur Srebrenica u gjend në një sulm separatist serb, 25 vjet më parë, qeveria e udhëhequr nga myslimanët e Bosnjës po përballej me vrasjet masive në zhvillim, në enklavën e vogël.

Kështu që zyrtarët boshnjakë mbetën të habitur kur përgjigjja e menjëhershme e Uashingtonit ishte t’i shtyjë ata të bëjnë lëshime të reja – përfshirë pranimin e ndarjes eventuale të vendit të tyre në linjat etnike.

Kështu së paku shkruan mediumi britanik The Guardian, sipas të cilit dokumentet e deklasifikuara nga periudha dhe intervistat me disa nga protagonistët pasqyrojnë vendosmërinë e Bill Klinton dhe ekipit të tij të politikës së jashtme për të gjetur një zgjidhje për konfliktin tre-vjeçar me çdo kusht, para se fushata e tij për rizgjedhje të fillonte me seriozitet në vitin 1996.

Madje, sipas The Guardian, përcjell Telegrafi, kjo të ndodhte, edhe nëse kjo do të thoshte shpërblim për udhëheqësit serbë të Bosnjës për politikën e tyre të spastrimit etnik duke u dhënë atyre objektivin e tyre: shkëputjen.

Siç kujton më tej mediumi britanik, më shumë se 8,000 burra dhe djem u masakruan pasi Srebrenica, gjoja një “zonë e sigurt” e OKB-bë u kap nga forcat serbe, në aktin e parë evropian të gjenocidit që nga epoka Naziste.

Po sipas The Guardian, në bisedat telefonike me udhëheqësit e tjerë të huaj, ndërsa ekzekutimet masive ishin duke filluar, megjithatë, Klinton shprehte vazhdimisht zhgënjimin e tij me ushtrinë boshnjake për dështimin për të mbrojtur Srebrenicën.

Dhe në të njëjtën javë kur Srebrenica u dorëzua, këshilltari i Klintonit për sigurinë kombëtare, Anthony Lake, i dha “dorën e fundit” një “strategjie të përfundimit të lojës” për të shpëtuar SHBA-në nga katastrofa boshnjake.

Kjo strategji, e filluar nga ekipi i Lake, disa javë para sulmit në Srebrenica, ishte të përpiqesh të detyrosh një marrëveshje paqeje të bazuar në një ndarje afërsisht të barabartë të territorit.

Nëse kjo dështonte, shkruan The Guardian, plani ishte të tërhiqte forcën paqeruajtëse të OKB-së (Unprofor), të hiqte embargon e armëve në Bosnjë dhe t’i jepte Federatës së saj myslimano-kroate një mbështetje fillestare me sulmet ajrore, derisa të ishte aq e fortë sa të luftonte serbët vetë.

Por çmimi i një mbështetje të tillë amerikane ishte i lartë.

Boshnjakët potencialisht do të duhet “të gëlltisin” lëshime të mëtejshme, duke përfshirë dorëzimin e integritetit territorial që ata kishin luftuar për të mbrojtur.

Sipas aneksit të parë të strategjisë, të titulluar “planifikimi për një përparim diplomatik në vitin 1995”, (pjesë e një pakoje dokumentesh të deklasifikuara nga biblioteka presidenciale e Klinton) hapi i parë ishte të bëhej “një bisedë me zemër të hapur” me boshnjakët “për t’i bindur ata që pas pasojave të Srebrenicës “ata duhet të mendojnë më realisht për formën e një zgjidhjeje”.

Federata mund të duhet të pranojë më pak se gjysmën e vendit, dhe SHBA do të konsiderojë “bërjen presion tek boshnjakët për të rënë dakord që serbët mund të realizojnë një referendum për shkëputje pas 2-3 vjetësh”.

“Nëse boshnjakët nuk mund të bindin popullatën serbe se e ardhmja e tyre më e mirë qëndron në riintegrim, nuk ka asnjë arsye që të bllokojë ndarjen paqësore të Bashkimit përgjatë vijave të modelit çekosllovak”, sugjeronte propozimi.

Por, sugjerimi alarmoi disa anëtarë të administratës, shkruan The Guardian, përcjell Telegrafi.

David Scheffer, një këshilltar i ambasadores në OKB, Madeleine Albright, e cila po ndiqte mbledhjet e Shtëpisë së Bardhë në Bosnje, i shkroi një kolegu: “Është një pjerrësi shumë e rrëshqitshme. Serbët kanë kapur një territor të madh përmes spastrimit etnik, dhe pastaj ne kemi një referendum ‘demokratik’ për të konfirmuar një agresion të tillë? Një akt ‘favorizimi ndaj agresorit’ shumë transparent”.

Scheffer, i cili shkroi një tregim të periudhës në kujtimin e tij, “The Sit Room”, sugjeroi që Lake dhe ekipi i tij thjesht mund të ishin përpjekur të ishin provokues për të shkaktuar një debat.

“Lake ishte një lloj intelektuali dhe ai do t’i vinte gjërat në tryezë për ‘ndreqje qejfi’, në krahasim me politikëbërjen pragmatike”, tha ai.

Ndërkohë, vë në pah mediumi britanik, Alexander Vershbow, i cili ishte drejtor i lartë për Evropën në këshillin e sigurisë kombëtare (NSC) në atë kohë dhe ndihmoi për të shkruar “strategjinë”, tha se dokumenti ishte një kompromis midis agjencive të ndryshme amerikane.

“Kishte shumë tërheqje në drejtime të ndryshme brenda [procesit] ndërinstitucional me Pentagonin ndoshta duke qenë më ‘realisti”, dhe departamenti i shtetit dhe NSC me një anë më shumë pro-drejtësisë së argumentit, duke kërkuar të merrte marrëveshjen më të mirë të mundshme për boshnjakët (myslimanët boshnjakë)”, tha Vershbow.

Gjithsesi kjo nuk ishte aq e kapshme për udhëheqjen e Bosnjës, kur presidenti i kohës së luftës, Alija Izetbegoviq, u fut nën presionin e Amerikës për të rënë dakord për një referendum serb, edhe pse po dilnin lajmet për vrasjet e Srebrenicës.

“Kishte një presion të madh, shumë të madh – në momentin e gabuar”, ka thënë Mirza Hajriq, i cili në atë kohë ishte zëdhënës i ministrisë së jashtme dhe vazhdoi të ishte këshilltari kryesor i Izetbegoviqit.

“Ne ishim përballë tragjedisë së Srebrenicës. Ishte një humbje e madhe morale për bashkësinë ndërkombëtare dhe ngjarja më tragjike në luftë, dhe ti i kishe amerikanët që përpiqeshin të të thyenin për këtë gjë themelore. Pse do t’i shpërbleje këta njerëz që në korrik të vitit 1995, planifikuan dhe ekzekutuan gjenocidin?”.

Hajriq, tani ambasador në Australi, tha se Izetbegoviq kishte kundërshtim të ashpër për çdo sugjerim të një referendumi serb.

Ai beson se urgjenca e qasjes së Uashingtonit u nxit nga dëshira e administratës së Klintonit për të hequr problemin boshnjak nga ekranet e televizionit amerikan përpara fushatës zgjedhore të 1996.

Klinton ishte sigurisht shumë i vetëdijshëm për atë që amerikanët po shihnin në TV.

Por, shkruan The Guardian, në një bisedë telefonike me kryeministrin britanik, John Major, më 14 korrik, presidenti dukej se nuk ishte i vetëdijshëm për shkallën e masakrës, dhe u përpoq të zvogëlonte “rëndësinë” e saj.

“Shkalla e viktimave ka rënë dhe Bosnja qendrore është në paqe për shkak të kontributeve të bëra nga Unprofor. Shikuesi mesatar i TV-së… mendon se është më keq apo më keq sesa në 1992”, tha presidenti, duke shtuar se Kongresi ndihej në të njëjtën mënyrë. “Nuk ka pse tu thuhet atyre se është ndryshe”.

Menjëherë pas rënies së Srebrenicës, presidenti i Francës, Zhak Chirac, u përpoq të mblidhte drejtuesit perëndimorë për të mbështetur “marrjen” e Srebrenicës me forcë, duke e krahasuar situatën me luftën kundër nazistëve.

“Franca është e gatshme të hedhë të gjitha forcat e saj në përpjekjen për të rivendosur situatën në Srebrenicë – ose ne nuk bëjmë asgjë. Por nëse opsioni është të mos bëjmë asgjë, atëherë kjo është saktësisht situata në të cilën gjendeshim në vitin 1939, dhe Franca do të tërhiqet”, citohet t’i ketë thënë presidenti francez Klintonit më 13 korrik.

Kështu, vlerëson The Guardian, fryma e Chirac ishte në kontrast të theksuar me hezitimin e Francës për të aprovuar sulmet ajrore të NATO-s për të larguar serbët nga Srebrenica, një kujdes i përbashkët me britanikët, të cilët gjithashtu kishin shumë paqeruajtës në tokë.

Zyrtarët amerikanë hodhën poshtë ankesat e Chirac si teatrale dhe vunë në dukje, në memorandume të administratës së brendshme, se entuziazmi i tij nuk u nda nga gjeneralët e tij.

Ndërsa po përpiqej të tallte Chirac, Klinton u ankua për ushtrinë boshnjake, e cila kishte ikur në vend se të përpiqej të luftonte serbët.

“Në Srebrenicë kishte rreth 3,000 trupa boshnjake, por ata … mbetën pa bërë luftë”, tha Klinton. “Do të flas me këshilltarët e mi ushtarakë, por ata janë shumë skeptikë në sjelljen e forcave me helikopterë, veçanërisht nëse boshnjakët nuk do të luftojnë. Ne nuk mund t’i mbrojmë vlerat demokratike në mënyrë abstrakte”.

Në fund, SHBA dhe aleatët e saj ranë dakord të kenë një qëndrim mbi enklavën e fundit myslimane që qëndronte në lindje të Bosnjës, Gorazhde, duke kërcënuar hakmarrje masive nga ajri nëse sulmohej.

Dhe një sulm kroat kundër serbëve në Bosnjën perëndimore në gusht të vitit 1995, “rivizatoi” hartën dhe i detyroi serbët në tryezën e bisedimeve pa premtimin e një referendumi.

Lufta mbaroi, një arritje e politikës së jashtme për Klinton, e cila vazhdoi të fitojë rizgjedhjen në vitin 1996.

Por, thuhet në fund të shkrimit të The Guardian, letrat e Klintonit shërbejnë si kujtesë se për sa afër ishin SHBA për të hequr dorë nga Bosnja.