Në këtë Forum, është diskutuar për ndikimin e pandemisë COVID-19 në sistemin e drejtësisë dhe të drejtat themelore, përdorimi i teknologjisë së komunikimit në distancë (video-konferencë) dhe qasja në drejtësi në epokën digjitale, si dhe sundimi i ligjit dhe reformat gjyqësore.
Gjatë këtij Forumi, ministri Selimi tha se Pandemia COVID-19, ka ndikuar edhe në qasjen fizike në drejtësi por sipas tij, është siguruar që masat e ndërmarra nga institucionet e Kosovës të mos sjellin kufizime dhe bllokim të punës në sistemin e drejtësisë.
Njëra nga këto masa sipas ministrit Selimi, është mbajtja e seancave gjyqësore duke përdorur teknologjitë e komunikimit në distancë, të cilën e kanë praktikuar edhe disa prej gjykatave në Kosovë.
Fjalimi i plotë i ministrit Selimi:
Pandemia e Coronavirus (Covid-19) është shfaqur në një urgjencë globale shëndetësore, duke prekur miliona njerëz në të gjithë botën, duke pezulluar në mënyrë efektive jetën siç e njohim ne dhe duke vendosur një mori kufizimesh që synojnë kontrollimin e përhapjes së sëmundjes. Në këto kohë të çuditshme, sektori i drejtësisë, për fat të keq, nuk ka mbetur i paprekur. Me vendosjen e të gjitha kufizimeve të rënda, qasja (fizike) në drejtësi, natyrisht, ka qenë e kufizuar.
Për tu siguruar që këto kufizime mos ta sjellin administrimin e drejtësisë në një bllokim total, disa masa janë miratuar nga institucionet e Kosovës. Më poshtë është një prezantim i shkurtër i disa prej tyre.
-Përdorimi i teknologjive të komunikimit në distancë (videokonferencë) për mbajtjen e seancave gjyqësore në distancë marrë parasysh të drejtën në një gjykim të drejtë
Pas përhapjes së Covid-19, puna e gjykatave të Kosovës është zvogëluar ndjeshëm. Për shumë javë pas kësaj, të gjitha seancat gjyqësore jo urgjente u shtynë dhe ato që u mbajtën u nënshtroheshin kufizimeve paraprake. Pas izolimit fillestar në mars, gjykatat u rihapën gradualisht dhe seancat u ri-planifikuan, megjithëse me masa të reja të vendosura nga mesi i korrikut 2020.
Duke ruajtur të drejtën për një gjykim të drejtë, ndërsa njëkohësisht duke respektuar kufizimet Covid-19, gjykatat e Kosovës kanë zhvilluar seanca gjyqësore në distancë duke përdorur teknologjitë e komunikimit në distancë. Kjo është bërë e mundur nga asistenca teknike dhe udhëzimet bujare të ofruara nga Programi për Fuqizimin e Drejtësisë dhe USAID. Seancat e para në internet u mbajtën nga Gjykata Themelore e Ferizaj dhe Gjykata Themelore e Gjakovës. Gjykata Themelore e Prishtinës nuk vonoi shumë drejt hapave të njëjtë me seancën e saj të parë penale në internet që u mbajt në fund të korrikut. Duhet të qartësohet këtu se legjislacioni i Kosovës nuk e konsideron përdorimin e video konferencave dhe platformave të tjera online shkelje të së drejtës për një gjykim të drejtë. Natyrisht, kjo është e vërtetë vetëm, për sa kohë që zbatimi i masave të tilla i shërben një qëllimi legjitim dhe të drejtat e palëve respektohen gjatë gjithë procedurës.
Të gjitha seancat gjyqësore të mbajtura online deri më tani, i kanë kushtuar vëmendje të madhe parimeve themelore të drejtësisë, barazisë dhe efikasitetit. Duke vepruar kështu, e drejta e qytetarëve për një gjykim të drejtë përfundimisht është ruajtur.
-Si të sigurohen të drejtat e mbrojtjes, veçanërisht e drejta e qasjes në një avokat dhe ndihmë juridike falas, duke marrë parasysh nevojat e një personi veçanërisht të cenueshëm
Për të siguruar të drejtat e mbrojtjes, përkatësisht të drejtën e qasjes tek një avokat dhe ndihmë juridike falas, Agjencia e Ndihmës Ligjore Falas e Kosovës ka realizuar një Hartëzim të Nevojave të Drejtësisë në Komunitet. Hartëzimi analizon nevojën për ndihmë juridike në mesin e qytetarëve të Kosovës dhe identifikon komunitetet më në nevojë për burime, informacione dhe ndihmë shtesë. E thënë me pak fjalë, ky hartëzim u jep përparësi njerëzve veçanërisht të cenueshëm për ndihmë juridike falas, dmth. grupeve të margjinalizuara dhe të pafavorizuara.
Kjo qasje ka rezultuar mjaft e suksesshme në vitet e fundit. Fakti që viti i kaluar ka shënuar një rritje prej 64% të numrit të qytetarëve që kanë pasur qasje në shërbimet e ndihmës juridike falas, e demonstron këtë. Përveç hartëzimit, po bëhen përpjekje të vazhdueshme për të rritur ndërgjegjësimin e qytetarëve në lidhje me shërbimet e ndihmës juridike falas.
-Si të sigurojmë mbështetje dhe mbrojtje për viktimat e krimit, veçanërisht viktimat e dhunës në familje
Mbrojtja e viktimave të krimit dhe atyre që i nënshtrohen dhunës në familje ka qenë gjithmonë një përparësi e nivelit të lartë në Kosovë. Për të siguruar mbrojtjen dhe mbështetjen për viktimat e krimit, është krijuar një Program i Kompensimit të Viktimave të Krimit dhe është miratuar një Koncept Dokument për Viktimat e Krimit. E para u mundëson viktimave të krimeve të dhunshme të kompensueshme që të kërkojnë kompensim financiar për dëmet e pësuara si rezultat i një vepre penale .; ndërsa kjo e fundit synon të sigurojë një analizë të thellë të Programit të Kompensimit të Viktimave të Krimit në Kosovë dhe problemet që ekzistojnë brenda kornizës legjislative që mbulon këtë fushë. Ndërsa po flasim, një projektligj për Viktimat e Krimit po hartohet nga Ministria e Drejtësisë.
Për më tepër, duke qenë të vetëdijshëm për pozicionin veçanërisht të cenueshëm të viktimave të dhunës në familje gjatë pandemisë, Kosova ka rritur fondin buxhetor për strehimoret shtetërore dhe ka vendosur tre (24/7) linja informuese për viktimat e abuzimit në familje. Kjo është përveç zbatimit të Strategjisë Kombëtare Kundër Dhunës në Familje. Ministria gjithashtu ka zhvilluar një mekanizëm midis Ministrisë së Drejtësisë, Strehimoreve të Shoqërisë Civile dhe Sektorit Privat (shitës me pakicë) për të punësuar viktimat e dhunës në familje në sektorin privat dhe për tu siguruar atyre pavarësi ekonomike.
“Si të sigurojmë mbështetje dhe mbrojtje për viktimat e krimit, veçanërisht viktimat e dhunës në familje”
“Çfarë përpjekje janë bërë për të siguruar që masat e marra për zbutjen e ndikimit të krizës, përfshirë masat që kufizojnë të drejtat e qytetarëve, kanë qenë proporcionale”
Ministria gjithashtu ka zhvilluar një plan kufizimi për masat shtesë.
-Cilat procedura janë provuar të jenë efektive për të mbështetur parimet e shtetit të së drejtës?
Kosova po reformon vazhdimisht sistemin e saj gjyqësor me qëllim që të sigurojë që parimet themelore të sundimit të ligjit të ruhen dhe respektohen. Në përpjekje për një sistem gjyqësor më profesional dhe transparent dhe një rritje të llogaridhënies së atyre që punojnë brenda tij, një mori mekanizmash dhe procedurash janë prezantuar kohët e fundit.
Vlen të përmendet këtu vlerësimi online i shërbimeve gjyqësore nga qytetarët dhe mundësia e paraqitjes së ankesave kundër këtyre të fundit. Këto mekanizma janë dëshmuar si mjaft efektive sepse kur përdorin procedura të tilla, qytetarët ndihmojnë në llogaridhënien e atyre që punojnë brenda sistemit dhe përfundimisht kontribuojnë në një sistem gjyqësor më profesional dhe efikas.
– Cilat përpjekje u bënë për të siguruar që masat e marra për të zbutur ndikimin e krizës, përfshirë ato masa që kufizojnë të drejtat e qytetarëve, ishin proporcionale?
Nevoja për të mbrojtur shëndetin publik dihet se justifikon masa të jashtëzakonshme që, në një farë mase, mund të kufizojnë të drejtën e qytetarëve. Duke u siguruar që këto masa përmbushin kërkesat e ligjshmërisë, domosdoshmërisë dhe proporcionalitetit, çdo kufizim i vendosur deri më tani është mbështetur në gjetjet shkencore të institucioneve shëndetësore të Kosovës dhe numrin e raportuar ditor të njerëzve të infektuar në vend.
Procesi i ndjekur nga Këshilli Gjyqësor i Kosovës me rastin e zbatimit të masave preventive ndaj Covid-19, e ilustron këtë. Në zbutjen e ndikimit të krizës, Këshilli ka hartuar një Plan Veprimi për Menaxhimin e Krizave. Ky Plan parasheh funksionimin e institucioneve gjyqësore në rast të ndonjë emergjence dhe parasheh masa të rrepta të urgjencës shëndetësore. Qëllimi i këtij Plani është të sigurojë një mbarëvajtje të punës së përditshme të sistemit gjyqësor edhe në kohë të pazakonta. Për të shmangur një konfuzion të mundshëm midis qytetarëve në lidhje me ndikimin e këtyre masave në ofrimin e shërbimeve gjyqësore, gjithashtu janë hartuar udhëzime kryesore përveç planit të veprimit që synon parandalimin e parashkrimit të çështjeve tashmë të hapura. Çdo masë e vendosur ka qenë e bazuar në prova dhe në përputhje me rekomandimet e institucioneve shëndetësore të Kosovës. Ministria gjithashtu ka zhvilluar një plan kufizimi për masat shtesë.
– Pengesat e mbetura për digjitalizimin e shërbimeve gjyqësore, duke përfshirë përdorimin e bazave të të dhënave online dhe qasjen e publikut në vendimet gjyqësore, dhe krijimin e sistemeve funksionale tërësisht të kompjuterizuara për menaxhimin e rasteve
Sistemi gjyqësor i Kosovës aktualisht po kalon përmes një transformimi të rëndësishëm nga një gjyqësor analog në atë të digjitalizuar. Sistemi Informativ për Menaxhimin e Rasteve deri më tani ka prezantuar solucione të avancuara të TIK dhe ka krijuar themelin për një gjyqësor më efikas, transparent dhe të përgjegjshëm. Infrastruktura e duhur hardverike është krijuar në të gjitha gjykatat dhe zyrat e prokurorëve për të lejuar një Sistem për Menaxhimin e Rasteve plotësisht të funksionalizuar. Prandaj, është ndërtuar një qendër e re e të dhënave në Pallatin e Drejtësisë, e aftë të sigurojë qasje në shërbimet e TIK-ut në gjykata dhe prokurori.
Sidoqoftë, ende mbesin shqetësimet në lidhje me mungesën e kapacitetit midis atyre që përdorin gjyqësorin elektronik. Prandaj, ngritja e kapacitetit të TIK dhe trajnimet e mjaftueshme të TIK për përdoruesit përfundimtarë në gjyqësorin e Kosovës janë thelbësore.
– Si të garantojmë të drejtat gjyqësore dhe parimet procedurale kur përdorim solucione digjitale në vend të kanaleve tradicionale?
Seancat gjyqësore online janë një praktikë e re për gjykatat e Kosovës. Kuptohet, pra, sektori i drejtësisë është ende në procesin e identifikimit të praktikave më të mira dhe zhvillimin e protokolleve të reja për të siguruar një funksionim efektiv të sistemit të drejtësisë gjatë COVID-19. Deri më tani, numri modest i seancave të mbajtura online ka përfshirë përdorimin e teknologjisë, njohjen ligjore të provave elektronike dhe krijimin e dosjeve elektronike të rasteve dhe sistemeve për menaxhimin e provave. E gjithë kjo është bërë me qëllim që të sigurohet që të drejtat gjyqësore dhe procedurale të palëve të mos cenohen.
Ndërsa këto janë vetëm disa nga masat që gjykatat e Kosovës i kanë zbatuar, ne shpresojmë që të ndajmë mësimet ndërmjet vendeve të Ballkanit Perëndimor. Ne besojmë se ndarja e përvojave midis palëve të interesit në sektorin e drejtësisë dhe më gjerë, mund të dëshmojë të jetë mjaft e dobishme për të mësuar se si më së miri t’i garantojmë parimet gjyqësore dhe procedurale kur bëjmë një zhvendosje nga kanalet tradicionale në ato digjitale.
– Si mund të ndihmojnë aplikacionet digjitale në ruajtjen dhe zbatimin e parimeve të sundimit të ligjit? Si mund të sigurojmë që mjetet digjitale dhe sistemet algoritmike të përdoren në një mënyrë që respektojnë të drejtat dhe liritë themelore?
Aplikacionet digjitale ndihmojnë në standardizimin e procesit të punës në gjykata dhe ofrojnë shërbime të barabarta për të gjithë qytetarët. Ato gjithashtu kontribuojnë në një transparencë, efikasitet dhe drejtësi më të lartë gjatë përpunimit, duke mbështetur kështu tre parimet më themelore të sundimit të ligjit.
Në rastin e Kosovës për shembull, Sistemi Informativ për Menaxhimin e Rasteve është krijuar për të respektuar plotësisht të drejtat dhe liritë themelore të palëve në procedurat gjyqësore. Aktet nënligjore që rregullojnë Sistemin Informativ për Menaxhimin e Rasteve, në mënyrë eksplicite parashikojnë që puna e sistemit të drejtohet nga parimet e efikasitetit, transparencës, llogaridhënies dhe profesionalizmit.
Përdoruesit (gjyqtarët, zyrtarët ligjorë, nëpunësit) e sistemit mund të kenë informacionin e palëve vetëm brenda kufijve të ligjit. Privatësia e palëve mbrohet nga sistemi dhe mund të arrihet vetëm nga përdoruesit e autorizuar. Nuk lejohet asnjë ndërhyrje e palëve të paautorizuara në sistem. Të gjitha këto procedura sigurojnë që mjetet digjitale të ofruara nga sistemi janë në përputhje të plotë me të drejtat dhe liritë themelore të palëve.
– Si mund të sigurojmë që të gjithë qytetarët të përfitojnë nga revolucioni digjital dhe të kenë një shans të barabartë për të pasur një qasje efektive në drejtësi (pavarësisht se ku jetojnë, apo sa fitojnë)?
Revolucioni digjital që aktualisht po ndodh në sistemin e drejtësisë, në mënyrë të padiskutueshme do të sigurojë transparencë dhe efikasitet më të madh për të gjithë qytetarët dhe për ata që janë pjesë e sektorit të drejtësisë. Me zbatimin e Sistemit Informativ për Menaxhimin e Rasteve në gjykata, ne tashmë kemi qenë dëshmitarë të një komunikimi të lehtësuar midis institucioneve gjyqësore dhe qytetarëve. Palët tani kanë qasje më të lehtë në çështjet e tyre ligjore, pavarësisht se ku jetojnë ose sa fitojnë, pasi të gjitha çështjet gjyqësore procedohen në mënyrë elektronike.
Duke parë se si palët mund të përfitojnë nga një revolucion i tillë vetëm nëse janë të vetëdijshëm për të, ne e konsiderojmë promovimin e një revolucioni të tillë digjital të një rëndësie thelbësore. Rritja e ndërgjegjësimit midis qytetarëve për mundësinë e qasjes në gjykata në mënyrë digjitale, sigurisht që do të luajë një rol në sigurimin që të gjithë qytetarët të përfitojnë nga revolucioni digjital. Kjo është arsyeja pse, institucionet gjyqësore në Kosovë vënë theks të veçantë në njoftimin e qytetarëve për shërbimet e digjitalizuara gjyqësore. Për shembull, Këshilli Gjyqësor i Kosovës ka miratuar një rregullore për përdorimin e Sistemit Informativ për Menaxhimin e Rasteve, ku qytetarët mund të gjejnë informacione të hollësishme se si të kenë qasje dhe si ta përdorin sistemin.
