Nga: Simon Tisdall, The Guardian.

Përdorimi i fjalës “historik” është më në fund i justifikuar për të përshkruar rrëzimin e regjimit të Bashar al-Assadit pas më shumë se 50 vitesh në diktaturë brutale, 13 vitesh lufte të brendshme dhe një bote të mbushur me vuajtje. Populli sirian, ose të paktën shumica e tij, është duke festuar. Ata duhet ta shijojnë këtë moment. E meritojnë. Kjo na kujton festimet që shoqëruan rënien e Saddam Husseinit në Irak dhe Muammar Gaddafit në Libi. Megjithatë, kujtimet e tilla mbartin një paralajmërim dhe një kërcënim.

Paralajmërimi është se gëzimi mund të kthehet shpejt në lot, dhe çlirimi në shtypje të re nëse rënia e papritur e strukturave të urryera autoritare, por relativisht të qëndrueshme, shkakton një kaos të pakontrollueshëm. Kërcënimi është se boshllëku politik dhe ushtarak që pason do të shfrytëzohet nga akterë të interesuar jo për drejtësi dhe pajtim, por për pushtet dhe hakmarrje. Në Siri, hakmarrja është një pjatë që shërbehet e nxehtë – dhe është rikthyer në meny.

Fillimi i fushatës për të rrëzuar Assadin mund të gjurmohet në Dara, në jugperëndim të Sirisë, që ishte skenë e një revolte popullore në vitin 2011. Në këtë kontekst, avancimi i suksesshëm i grupit militant Hajat Tahrir al-Sham (HTS) nga baza e tij në Idlib – në veriperëndim të Sirisë – drejt kryeqytetit Damask, është një përfundim i duhur: një revolucion popullor nga njerëzit, për njerëzit. Por, askush nuk mund të thotë ende se çfarë lloj të ardhmeje siriane parashikon lideri i HTS-së, Abu Mohammed al-Jolani, dikur një xhihadist i lidhur me al-Kaidën dhe një terrorist i kërkuar, i cili është ribrenduar si çlirimtar kombëtar. HTS-ja ka një histori abuzimesh të të drejtave të njeriut dhe të sundimit autoritar në Idlib.

Raportohet se shumë sirianë iu bashkuan flamurit të HTS-së, ndërsa forcat e Jolanit marshonin drejt jugut. Por, grupet e tjera, me qëllime dhe interesa të ndryshme, po lëvizin shpejt për të shfrytëzuar krizën. Midis tyre është një koalicion i milicive nacionaliste të udhëhequra nga kurdët në verilindje – Forcat Demokratike Siriane të mbështetura nga ShBA-ja; fraksionet rebele të mbështetura nga Turqia, të njohura në përgjithësi si Ushtria Kombëtare Siriane; dhe grupet opozitare në jug të bashkuara nga urrejtja ndaj Asadit, por ndoshta jo nga ndonjë qëllim tjetër i përbashkët.

A mund të rindërtohet mozaiku sirian i paraluftës – multi-etnik, multi-fetar, jashtëzakonisht tolerant dhe laik? A është Jolani një njeri i përshtatshëm për të udhëhequr një komb? Kush tjetër mund të parandalojë copëzimin anarkik territorial dhe politik? Askush nuk ka ende përgjigje për këto pyetje. Kryeministri i regjimit, Mohammed Ghazi Jalali, njoftoi se, ndryshe nga Assadi i mjerë, ai nuk do të largohet dhe është gati të punojë me kryengritësit. Fjalë të guximshme dhe shpresojmë që të mos jenë të fundit.

Sfida që qëndron përpara është vërtet e frikshme. Lufta civile ka vrarë më shumë se 300 mijë njerëz, ndonëse disa vlerësime e dyfishojnë këtë shifër. Rreth 100 mijë njerëz besohet se janë të zhdukur ose të rrëmbyer që nga viti 2011. Ku ndodhen ata? Një llogari e tmerrshme sapo ka filluar. Gjysma e popullsisë – rreth 12 milionë njerëz – është e zhvendosur. Dhjetëra mijëra janë burgosur pa gjyq, janë torturuar dhe abuzuar. Burgjet tani po zbrazen, duke liruar një valë njerëzish të zemëruar, të hidhëruar, të plagosur fizikisht dhe psikologjikisht, dhe të etur për hakmarrje – përsëri në një shoqëri të shkatërruar dhe tashmë të disfunksionalizuar. Miliona refugjatë, në Turqi dhe Jordani, mund të kthehen në mënyrë në shtëpi. Fatkeqësitë humanitare dhe të sigurisë janë të pashmangshme.

Ndërhyrja e huaj shkatërrimtare – një element i vazhdueshëm në historinë e Sirisë që nga fillimi i luftës – është një kërcënim tjetër shumë i vërtetë nëse gjërat shpërbëhen. Rrëzimi i Assadit përfaqëson një humbje të madhe për mbështetësit e tij kryesorë, Rusinë dhe Iranin. Vladimir Putini ndërhyri në Siri në vitin 2015, pasi presidenti i atëhershëm i ShBA-së, Barack Obama, u tërhoq – duke i dhënë përparësi luftës kundër terrorizmit përballë mbështetjes për forcat pro-demokratike. Bombarduesit e forcës ajrore ruse, së bashku me Gardën Revolucionare Iraniane, e mbajtën Assadin në pushtet. Shpërblimi i Putinit ishte krijimi i bazave ushtarake dhe ndikimi i shtuar. Të gjitha këto tani janë të rrezikuara.

Për Iranin, kolapsi i Sirisë është vetëm i fundit në një seri humbjesh të lidhura me kundërpërgjigjen e Izraelit pas sulmeve terroriste të Hamasit më 7 tetor 2023. Dobësimi i Hezbollahut në Liban, aleatit kryesor të Teheranit në të ashtuquajturën “bosht i rezistencës”, ia mohoi Assadit një mbështetje tjetër të rëndësishme dhe e bëri më të cenueshme pozitën e Iranit. Raportohet se ambasada e Iranit në Damask është nën sulm dhe diplomatët e saj janë larguar. Por, as Rusia dhe as Irani nuk do të dorëzohen. Ata do të përpiqen të formësojnë rendin e ri sipas interesave të tyre, pavarësisht se çfarë është më e mira për popullin sirian.

E njëjta gjë mund të thuhet edhe për Izraelin i cili, në fushatën e tij kundër Hamasit dhe përfaqësuesve të tjerë iranianë, ka bombarduar vazhdimisht objektiva të pretenduara iraniane dhe të Hezbollahut në Damask dhe në zona të tjera të Sirisë. Teherani e sheh rolin e Izraelit në rënien e Assadit. Edhe pse ndoshta jo qëllimisht, Izraeli – duke ndjekur ligjin e pasojave të paqëllimshme – padyshim ndihmoi në dobësimin e tij. Tani Izraeli shqetësohet për një shtet të dështuar në kufirin e tij, për kontrollin e armëve kimike të Assadit dhe për një kërcënim të mundshëm të ringjallur nga xhihadistët islamikë.

Duke folur për golat, ish-futbollisti Recep Tayyip Erdoğan, presidenti i Turqisë, është në krye të listës. Mendohet se ai i dha HTS-së dritën e gjelbër për të nisur ofensivën e saj, pasi Assadi refuzoi përpjekjet e tij për të krijuar një zonë të sigurt kufitare brenda Sirisë. Erdoğani është i fiksuar pas kërcënimit kurd nga veriu i Sirisë dhe nga Iraku. Ai mund të dërgojë më shumë trupa përtej kufirit. Por, a kishte vërtet qëllim të shkatërronte regjimin dhe të shkaktonte kaos në gjithë Sirinë? Ndoshta Erdoğani mund të shpjegojë se si kjo i shërben interesave të Turqisë.

Nëse nuk i besohet teorive të errëta të konspiracionit, ShBA-ja, Britania dhe Evropa janë po aq të befasuara nga ngjarjet sa vetë Assadi. Kjo, në vetvete, paraqet një dështim alarmues të inteligjencës – por, nga ana tjetër, dosja e Perëndimit gjatë luftës siriane ka qenë një dështim i vazhdueshëm dhe i turpshëm. Ata qëndruan kryesisht duke vrojtuar teksa ndodhën vuajtjet e tmerrshme, zhvendosjet masive, krimet e luftës, përdorimi i paligjshëm i armëve kimike dhe mizoritë e tjera. Ndërhyrjet e tyre sporadike – si bombardimi i njëhershëm i objekteve ushtarake të regjimit nga Donald Trump në vitin 2017, pas një sulmi me armë kimike në Kan Sheik në Idlib – u kryen më shumë për të qetësuar ndërgjegjen sesa për të sjellë ndryshime të vërteta. Tani Perëndimi qëndron sërish si spektator – megjithëse kërcënimi nga dështimi i shtetit është urgjent. “Kjo nuk është lufta jonë”, thotë Trump me vetëkënaqësi.