Autorë: Fitore Ademi & Jona Cenameri

Maj 2025 | BIRN Kosovo

Në të dyja anët e kufirit, të miturit po përfshihen gjithnjë e mëherët në botën e drogës dhe armëve, jo vetëm si viktima por edhesi autorë veprash penale. Shpesh, gjithçka nis në bankat e shkollës, për të përshkallëzuar më pas në braktisjen e saj, derinë dënime penale apo fatalitete. Ndërkohë, institucionet nëShqipëri dhe Kosovë mbeten të papërgatitura. Pa struktura tëspecializuara, staf të trajnuar dhe burime të qëndrueshme. Ky artikull sjell dëshmi personale, të dhëna zyrtare dhe alarme ngaprofesionistë, që përballen çdo ditë me këtë realitet.

Në një klasë gjimnazi në Prishtinë, zhurma e të qeshurave ka nisur të zbehet për shkak të mungesës së një zëri. Ardi, i njohurpër humorin dhe popullaritetin, po mungon gjithnjë e më shpesh, duke u shfaqur i përhumbur dhe i lodhur.

Gjithçka nisi me një ndejë, ku një shprehje e zakonshme“provoje vetëm një herë” e lidhi me substanca që, në pak muaj, iu kthyen në zakon. “Euforia që të jep droga i bën problemet tëduken më të vogla dhe kështu nisi varësia,” thotë ai.

Në Shqipëri, historia e Ilionit nga Pogradeci, ndjek një trajektoretë ngjashme. Në moshën 11-vjeçare ai provon për herë të parëhashashin. 4 vite më vonë kokainën. “Ishte shumë e lehtë ta gjeja drogën,” kujton ai. Më i vogli në një grup shokësh qëkonsumonin rregullisht, ai ndjehej më “i rritur” duke imituar ata.

Pas një sërë krizash fizike dhe emocionale, përfundon nëqendrën “Teen Challenge Albania”, ku trajtohet për 1 vit. Sot, 2 vite pa përdorur substanca, Ilioni studion punë sociale, për tëndihmuar këdo që ndodhet në të njëjtën situatë.

“Po hasim gjithnjë e më shpesh raste të nxënësve të përfshirë nëshpërndarjen e lëndëve narkotike,” thotë Safet Blakaj, drejtor iqendrës “Labyrinth” në Prishtinë. “Shumica janë të rinj qëkanë braktisur shkollën ose jetojnë në ambiente pa mbështetjefamiljare.”

Ai nënvizon se numri i përdoruesve të mitur është në rritje tëvazhdueshme. Mosha mesatare kur nisin përdorimin është rreth16 vjeç, por ka raste edhe 9 apo 10 vjeç.

Në Tiranë, psikologia Ledia Rushit nga qendra “Aksion Plus” konfirmon një trend të ngjashëm. Mosha e përdoruesve është nërënie të vazhdueshme. “Nuk flasim më për gjimnazistët. Kemi raste të fëmijëve të klasës së pestë dhe të gjashtë,” tregon ajo.

Sipas saj, përdorimi i drogave sintetike dhe farmaceutike, përfshirë fentanilin, po rritet me ritme të shpejta, duke sjellëpasoja të paparashikueshme për shëndetin mendor të fëmijëve.

“Maja e ajsbergut”: statistikat e heshtura të drogës

Gjatë vitit 2024, Spitali i Psikiatrisë në Qendrën KlinikeUniversitare e Kosovës (QKUK) trajtoi 108 raste të reja me varësi ndaj substancave narkotike. Grupi më i prekur mbeten18-19 vjeçarët. Tendencë e pandryshuar nga viti 2023, kurnumri i rasteve ishte ndjeshëm më i lartë, plot 1,432.

Edhe në Shqipëri, situata pasqyron një problem të ngjashëm, edhe pse më pak të dokumentuar. Të dhënat nga QendraSpitalore Universitare “Nënë Tereza” në Tiranë (QSUT) përperiudhën 2020-2024 tregojnë se nga 1,032 pacientë të trajtuarpër intoksikim nga substanca narkotike, 27 janë të mitur.

94% meshkuj dhe 96% nga zona urbane. Substancat më tëpërdorura nga të miturit janë kanabisi (37%), opioidët (22%) dhekokaina (19%). Sipas Dr. Alert Drishtit, toksikolog në QSUT, këto shifra, përfaqësojnë vetëm “majën e ajsbergut”.

“Pjesa më e madhe mbetet e padukshme, sepse mungojnëtestimet sistematike,” thotë Drishti. “Shpesh fëmijët paraqitenme simptoma të turbullta si ‘ankth’ apo ‘dhimbje koke’, porshkaku i vërtetë, përdorimi i drogës nuk identifikohet.”

Kur droga kthehet në dhunë: lidhja me armët dheagresionin

Pasojat e varësisë nuk ndalen vetëm te përkeqësimi i shëndetitapo mungesa e diagnostikimit. Tek të miturit, përdorimi isubstancave ndikon drejtpërdrejt në sjelljet impulsive dheagresive.

“Droga shkakton dhunë mes nxënësve dhe ul ndjeshëmkontrollin mbi veprimet e tyre,” thotë neuropsikiatri Sami Rexhepi. “Fëmijët që përdorin substanca janë më të acaruar, kanë prag të ulët durimi dhe shfaqin sjellje antisociale, jo vetëmndaj bashkëmoshatarëve por edhe ndaj mësuesve.”

Ky alarm për rritjen e dhunës së lidhur me substancat narkotikembështetet edhe nga ekspertët e sigurisë. Avni Islami, specialist i sigurisë në shkolla në Kosovë, vëren një lidhje të qartë mespërdorimit të drogës dhe rritjes së dhunës në institucionetarsimore, përfshirë edhe shkollat fillore.

“Dhuna ndërmjet nxënësve dikur lidhej me bullizmin, por tanishumë prej rasteve kanë në sfond përdorimin e substancavenarkotike,” thekson ai.

Sipas Islamit, garantimi i sigurisë nuk mund të mbështetet vetëmnë masa reaktive si prania e policisë. Stafi arsimor, drejtoria dhepsikologët duhet të funksionojnë si “prindër të dytë” dhe të jenëmë të angazhuar në mbështetjen emocionale dhe sociale tënxënësve.

Ai gjithashtu propozon përfshirjen e teknologjive mbikëqyrësesi kamerat e sigurisë, por edhe ndërtimin e një strukture tëqëndrueshme mbështetëse në nivel shkolle.

Shifrat zyrtare reflektojnë gjithnjë e më qartë lidhjen midis përdorimit të drogës dhe përfshirjes së të miturve në veprapenale. Problemi i armatosjes së të rinjve me armë të ftohta dheeskalimi në dhunë po përkeqësohet.

Të dhënat nga Policia e Shtetit tregojnë se procedimet e tëmiturve në Shqipëri për armë të ftohta janë trefishuar që nga2020, ndërsa tek fëmijët nën 14 vjeç janë dhjetëfishuar.  

Sipas Institutit të Statistikave të Shqipërisë (INSTAT), vetëm nëvitin 2023 janë regjistruar 2,005 të mitur si autorë të dyshuar tëveprave penale rreth 5% e totalit në shkallë kombëtare. Po atëvit, Ministria e Drejtësisë raportoi 195 të mitur të dënuar, prej tëcilëve 85 me burgim.

Shërbime që mungojnë: boshllëqet e sistemit tërehabilitimit

Si Ardi në Kosovë, ashtu edhe Ilioni në Shqipëri, u përballën me një realitet që statistikat nuk e përshkruajnë plotësisht: mungesën e strukturave të specializuara për trajtimin e varësisë. Në të dy rastet, ndërhyrja erdhi falë këmbënguljes së prindërve. Shpesh të vetmit që guxojnë të thyejnë heshtjen dhe të kërkojnëndihmë.

Qendrat që ofrojnë trajtim afatgjatë janë të pakta. Të mituritshpesh trajtohen brenda strukturave të destinuara për të rritur, duke u privuar nga qasja e veçantë që kërkon mosha dhezhvillimi i tyre emocional. Historitë e Arditit dhe Ilionit nukpërbëjnë përjashtim, por pasqyrojnë një sistem që reagon me vonesë dhe në mënyrë të copëzuar, shpesh vetëm kur dëmi ështëbërë.

Në Kosovë, një nga institucionet që ofron trajtim afatgjatë për tërinjtë me varësi është Qendra për Këshillim dhe Trajtim tëVarësisë “Labyrinth”. Çdo vit, kjo qendër pranon dhjetëra rastetë të miturve, me një fluks në rritje.

Sipas drejtorit të qendrës, në Kosovë ka rreth 40 mijë përdoruestë substancave narkotike, por vetëm rreth 6 mijë janë të përfshirënë programe trajtimi dhe rehabilitimi. Shumica janë të rinj, çkatregon një dështim të sistemit për të frenuar përhapjen e fenomenit që në fazat e hershme.

Në Shqipëri, qendrat “Teen Challenge” dhe “Aksion Plus” janëndër të vetmet që ofrojnë mbështetje të qëndrueshme përindividët me varësi.

“Shumica e atyre që na kontaktojnë e kanë nisur drogën nëmoshë shumë të hershme, ndonjëherë 10 ose 11 vjeç,” shpjegonOrges Hysenaj, drejtor i “Teen Challenge”, një qendërrezidenciale që ofron programe 1-vjeçare rehabilitimi.

Mbi 1000 individë kanë kërkuar ndihmë në 5 vitet e fundit pranëkësaj qendre, por vetëm 250-300 prej tyre e kanë përfunduarprogramin e rehabilitimit. Me kërkesat në rritje dhe listat e gjatatë pritjes, kjo qendër planifikon të hapë një strukturë specifikepër të miturit.

Edhe qendra “Aksion Plus” raporton një rritje alarmante tërasteve në terapi mbajtëse me metadon. “Vetëm në 5 vitet e fundit, numri i përdoruesve në terapi është dyfishuar, nga 450 në 800,” tregon Ledia Rushit, psikologe e angazhuar në këtëinstitucion.

Edhe pse kërkesat për trajtim janë në rritje, institucionet publiketë arsimit dhe shëndetësisë në dy vendet përballen me mangësiserioze. Në Shqipëri, vetëm 850 punonjës psiko-socialëmbulojnë mbi 1,300 shkolla publike. Në Kosovë, Spitali iPsikiatrisë në QKUK ofron vetëm detoksifikim dhe trajtimmedikamentoz, pa përfshirë komponentë terapeutikë afatgjatëpër të miturit.

“Shqipëria ka vetëm një shërbim kombëtar për pacientët me varësi, por për të miturit nuk ka as staf, as infrastrukturë tëveçantë,” pohon Dr. Alert Drishti.

Ndërkohë, në QSUT mungojnë të dhënat për rastet e përsërituratë shtrimeve, ndërsa ndjekja klinike e pacientëve të mitur mbetetfragmentare dhe e pabazuar në struktura të posaçme.

Qendra Kombëtare e Urgjencës Mjekësore në Shqipërigjithashtu konfirmon se nuk disponon statistika për të miturit qëjanë transportuar në spital për shkak të mbidozës apo intoksikimit, duke krijuar boshllëqe serioze në ndjekjenepidemiologjike.

Përpjekjet për parandalim janë të kufizuara në fushata tërastësishme sensibilizimi apo seminare shkollore, pa një strategjitë qartë dhe të qëndrueshme kombëtare.

Shkolla nën presion: siguria, oficerët dhe dështimi irrjetit mbrojtës

Këto mangësi përkthehen në rritje të përfshirjes së të miturve nëakte kriminale të lidhura me drogën dhe armët, edhe brendaambienteve shkollore.

Sipas Policisë së Kosovës, gjatë vitit 2024 janë regjistruar 27 raste të lidhura me substanca narkotike në apo pranë ambienteveshkollore, përfshirë 37 autorë të dyshuar dhe sekuestrimin njësasie droge dhe mjetesh ndihmëse për përdorim.

Po atë vit, dhjetëra incidente të tjera si lëndime trupore, sulmedhe kanosje përfshirë edhe raste me armë të ftohta dhe të zjarritngritën shqetësimin për sigurinë në institucionet arsimore dhezonat përreth tyre.

Në Shqipëri, Policia e Shtetit raportoi nga viti 2020 deri në2024, 525 vepra penale të kryera nga të mitur në fushën e narkotikëve. Viti 2023 shënoi kulmin me 140 raste, ndërsa në2024 numri ra në 105, megjithatë situata mbetet problematike.

Përveç kësaj, të dhënat e Qendrës së Parandalimit të Krimeve tëtë Miturve dhe të Rinjve (QPKMR) tregojnë se përveç vjedhjevedhe vrasjeve, shitja apo trafiku i drogës është ndër 3 veprat mëtë zakonshme që çojnë të miturit drejt burgimit në Shqipëri.

Drejtori i gjimnazit “Sami Frashëri” në Prishtinë, Betim Sylejmani, thotë se shkolla përpiqet të ndërgjegjësojë nxënësitpër rreziqet e drogës dhe armëve përmes psikologut dheligjëratave nga Policia e Kosovës.

Kur mungojnë strukturat parandaluese dhe mungon reagimiinstitucional në kohë, pasojat janë të rënda dhe shpesh fatale. Nënëntor 2024, vrasja me thikë e 14-vjeçarit Martin Cani në Tiranënga një bashkëmoshatar në afërsi të ambienteve shkolloretronditi opinionin publik.

Ngjarja ngjalli debat mbi efektivitetin e projektit “Oficerët e sigurisë në shkolla”, pjesë e “Paketës së sigurisë në shkolla”, e cila aktualisht mbulon me 240 oficerë sigurie, 1,378 shkollapublike në Shqipëri (1,029 shkolla 9-vjeçare dhe 349 gjimnaze).

Pavarësisht kësaj pranie, tragjedia e Martin Canit tregon se masa të tilla nuk janë të mjaftueshme kur mungon ndërveprimi istrukturave të tjera mbështetëse.

Rrënjët e padukshme: varfëria, rruga dheboshllëqet në të dhëna

Përtej drogave dhe armëve, shkaqet që çojnë të miturit drejtdhunës dhe varësisë janë të thella dhe të ndërthurura. SipasQendrës së Parandalimit të Krimeve të të Miturve dhe të Rinjvenë Shqipëri (QPKMR), kriminaliteti i të miturve është më i lartënë qytetet e mëdha, ku ndikojnë faktorë si vështirësitëekonomike familjare, mungesa e përkujdesjes prindërore, përdorimi i pakontrolluar i teknologjisë, bullizmi dhe ndikimi irrjeteve sociale.

“Një orë në shkollë nuk mjafton. Duhen ekipe multidisiplinare, psikologë, punonjës socialë, oficerë sigurie, por mbi të gjitha, duhet përfshirje aktive e prindërve,” arsyeton drejtor i qendrës“Teen Challenge Albania”, Orges Hysenaj, duke theksuar se ndërhyrjet nuk mund të kufizohen në ligjërata sensibilizuese.

Realiteti në terren tregon se kjo përfshirje mungon. “VetëmNjësia e Mbrojtjes së Fëmijëve (NjMF) në Tiranë menaxhon500-600 raste në vit,” thotë Denisa Bakiasi, punonjëse socialepranë kësaj NjMF-je.

Në nivel kombëtar, sipas Agjencisë për të Drejtat dhe Mbrojtjene Fëmijëve (ASHMDF), rastet e të miturve në konflikt me ligjintë ndjekura nga njësitë vendore janë rritur nga 58 në vitin 2020 në 291 në vitin 2024.

Rastet e fëmijëve në situatë rruge kanë qenë relativisht tëqëndrueshme me një mesatare prej 224 rastesh të raportuara nëvit, përgjatë 5 viteve të fundit. Bashkitë më të prekura për tëmiturit në konflikt me ligjin janë Shkodra (42 raste), Kruja (23 raste) dhe Kukësi (21 raste).

“Fëmijët që rriten në situatë rruge apo pa kujdesin e një tërrituri janë më të ekspozuar ndaj manipulimit dhe rekrutimit nëaktivitete të paligjshme,” thotë Bakiasi. “Shpesh përdorenpikërisht sepse ‘nuk i kap ligji’ si të rriturit.”

Një nga problemet më serioze që pengon parandalimin dhetrajtimin e varësisë tek të miturit është mungesa e të dhënave tësakta dhe të kategorizuara. Në Shqipëri, institucione si QSUT, QKUM dhe ISHP kanë pranuar se nuk mbledhin statistikaspecifike për përdorimin e substancave te të miturit.

“Që prej vitit 2015 nuk është realizuar asnjë studim i mirëfilltëpër përdorimin e drogave tek të rinjtë,” thekson Dr. Alert Drishti, toksikolog në QSUT.

Ndërkohë, një nga të paktat burime statistikore të besueshmeështë studimi ndërkombëtar HBSC 2021–2022 mbi sjelljetshëndetësore të fëmijëve në shkollë, sipas të cilit 7% e 15-vjeçarëve shqiptarë kanë provuar kanabisin (11% e djemve dhe4% e vajzave).

Tendencë rritëse krahasuar me të dhënat e mëparshme të këtijstudimi. Gjithashtu 15% e adoleshentëve pohuan se kishinpërdorur substanca para marrëdhënies së parë seksuale.

“Në mungesë të aktiviteteve jashtëshkollore dhe kujdesitedukativ, fëmijët janë shumë më të ekspozuar ndaj abuzimit me substanca,” thotë Blakaj dhe apelon se:

“Kemi nevojë për një program të strukturuar pesëvjeçar, që tëzbatohet në mënyrë të pandërprerë nëpër shkolla dhe tëpërfshijë sistemin arsimor, shëndetësor dhe atë të drejtësisë. Përndryshe, ndërhyrjet do të mbeten të pjesshme dhejoefektive.”

“Unë ia dola, edhe ti mundesh.”

Mes tabelave alarmante, mungesës së shërbimeve dheboshllëqeve që i bëjnë institucionet të heshtin, kjo fjali e vetmembart gjithë kuptimin që mungon në raportet e ftohta. Shpresëne prekshme.

E thotë Ilioni, dikur i varur nga kokaina, sot student i punëssociale, i vendosur ta kthejë përvojën e tij në ndihmë për tëtjerët.

E thotë edhe Ardi, që pas një periudhe të errët distancimi ngafamilja, po rindërton jetën e tij në Prishtinë mes seancaveterapeutike dhe përpjekjeve të përditshme për t’u rikthyer nënormalitet.

Nuk mjafton që ata ta thonë nëse institucionet nuk i dëgjojnë. Sepse ndonjëherë mjafton “vetëm një herë” për të humburgjithçka. Dhe ndonjëherë, mjafton vetëm një ndërhyrje në kohëpër të shpëtuar një jetë.

Ky artikull është prodhuar me përkrahjen financiare tëBashkimit Europian në kuadër të projektit “Fuqizimi i lajmevecilësore dhe gazetarisë së pavarur në Ballkanin perëndimordhe Turqi II”. Përmbajtja e këtij botimi është përgjegjësi e BIRN Kosova dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet siqëndrim i Bashkimit Europian.

~ 11 ~